Pages Menu
 

Categories Menu

Posted by on wrz 23, 2017 in Ekonomia |

Demografia

Demografia, nauka o prawidłowościach rozwoju liczebnego ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium; zajmuje się badaniem stanu, rozmieszczenia i struktur ludności wraz z oceną wszelkich zmian spowodowanych urodzeniami, zgonami i wędrówkami ludności. Mówiąc o strukturach ma się tu na myśli przede wszystkim kryteria podziału wg: płci, wieku, stanu cywilnego, charakteru miejsca zamieszkania (wieś, miasto), poziomu wykształcenia, czynności i bierności zawodowej, przynależności do grupy społecznej, wykonywanego zawodu. Podstawową jednostką w badaniach demograficznych jest człowiek lub gospodarstwo domowe, a czasami rodzina. D. nie zajmuje się analizą zachowania się poszczególnych jednostek. Celem jej jest analiza prawidłowości występujących w całej zbiorowości lub jej częściach. Badania dotyczą zbiorowości ludzi lub gospodarstw domowych (albo rodzin), stanowiących logiczną całość z punktu widzenia potrzeb analizy, np. ludności kraju, osób w wieku produkcyjnym, gospodarstw domowych robotników niewykwalifikowanych, rodzin wielodzietnych. Zmiany w stanie i strukturze ludności powstają na skutek ruchu naturalnego (ludności ruch naturalny) i wędrówkowego. Przez pojęcie „ruch naturalny” należy rozumieć zmiany w stanie cywilnym ludności (wstępowanie w związki małżeńskie, rozwody) oraz zmiany w stanie liczebnym ludności na skutek urodzeń i zgonów. Przez pojęcie „ruch wędrówkowy” (migracyjny; ludności migracje) — ruch ludności wynikający ze zmian miejsca zamieszkania. Chodzi zarówno o wędrówki wewnątrz kraju, jak i imigracje oraz repatriacje, czyli przyjazdy na stałe do kraju, oraz emigracje, czyli wyjazdy na stałe z kraju. Zasady teorii statystyki stanowią podstawę wszelkich badań i analiz demograficznych prowadzonych w określonym momencie lub w ciągu określonego czasu, np. roku. Można zatem mówić o ocenie: natężenia określonego procesu, struktury, korelacji cech badanej zbiorowości lub o dynamice rozumianej jako wszechstronna ocena zmian zachodzących w czasie. Poza ogólnymi zasadami teorii statystyki, d. posługuje się wieloma własnymi parametrami opisowymi zbiorowości (np. parametry tablic wymieralności, współczynniki reprodukcji) oraz własnymi konstrukcjami teoretycznymi (np. modelem ludności ustabilizowanej). Źródłem informacji do analiz demograficznych są przede wszystkim wyniki powszechnych spisów ludności (spis powszechny), przeprowadzanych w większości krajów co 10 lat, w latach zakończonych na zero lub im bliskich. Innym stałym źródłem informacji statystycznej są dane rejestracji bieżącej podstawowych faktów, określających zmiany w stanie i strukturze ludności. Stąd z d. nierozerwalnie wiąże się statystyka ludności dostarczająca danych liczbowych niezbędnych przy badaniu prawidłowości rozwoju ludności. Badania i analizy demograficzne spełniają ważną rolę w warunkach gospodarki planowej. Człowiek bowiem przez całe życie występuje jako konsument, w pewnym zaś okresie życia jako producent, co wyznacza mu zasadniczą pozycję w każdym społeczno-gospodarczym opracowaniu perspektywicznym. Znajomość aktualnego stanu i przewidywanych zmian jest podstawą podejmowania decyzji społeczno-gospodarczych. Stąd też wypływa ważna rola prognoz demograficznych. Mogą to być prognozy najbardziej prawdopodobnego przebiegu procesów demograficznych, prognozy będące kontynuacją dotychczasowych trendów lub oparte na czysto hipotetycznych rachunkach. Pierwszy ich rodzaj stanowi podstawę do budowania planów rozwoju społeczno-gospodarczego. Pozostałe natomiast umożliwiają umotywowanie celowości prowadzenia określonej, aktywnej polityki ludnościowej. Badanie wzajemnych zależności rozwoju społeczno-gospodarczego oraz rozwoju liczebnego ludności należy do podstawowych zadań współczesnej d. Ludność wg płci i wieku. W większości krajów, jak i w skali całego świata występuje liczebna przewaga kobiet. W Polsce na 100 mężczyzn w 1970 przypadało 106 kobiet. Wiadomo, że w ciągu każdego roku rodzi się więcej chłopców niż dziewcząt. Stosunek urodzeń jest względnie stały; w Polsce oscyluje wokół 517 urodzeń chłopców na 1000 urodzeń ogółem. Jednocześnie we wszystkich grupach wieku natężenie zgonów jest wyższe wśród osób płci męskiej. W rezultacie w młodych grupach wieku występuje przewaga liczebna mężczyzn, a w wieku dojrzałym liczba osób obu płci wyrównuje się. W starszych rocznikach liczebna przewaga kobiet nad liczbą mężczyzn rośnie wraz z wiekiem. W Polsce przewaga liczebna mężczyzn występowała w 1970 w grupie wieku 0—30 lat. Obserwuje się stałe, powolne podnoszenie się granicy wieku, w którym następuje zrównanie się liczby mężczyzn i kobiet tego samego rocznika urodzenia. Strukturę ludności wg płci i wieku kształtują urodzenia, zgony i ruchy migracyjne. Wyróżnia się trzy zasadnicze typy struktur: 1. progresywną, występującą, gdy mamy do czynienia ze społeczeństwem młodym o stosunkowo dużej, rosnącej z roku na rok liczbie urodzeń; przyrost naturalny w takim społeczeństwie jest dodatni; 2. zastojową, gdy mamy do czynienia ze społeczeństwem, w którym roczna liczba urodzeń równa się rocznej liczbie zgonów, a każdy następny rocznik urodzeń zbliżony jest liczebnie do poprzedniego; przyrost naturalny wówczas równa się 0, a zatem ogólna liczba ludności nie ulega zmianie;3. regresywną, gdy mamy do czynienia z malejącą z roku na rok liczbą urodzeń; przyrost naturalny jest wtedy ujemny; ogólna liczba ludności zmniejsza się. Struktura wieku ludności Polski podlega przekształceniom z typu progresywnego w zastojowy. Należy podkreślić, że jest ona nieregularna. Wpłynęła na to głównie niska liczba urodzeń w czasie I i II wojny światowej, a ponadto straty wojenne i okupacyjne. Roczniki urodzonych w czasie wojny lub w latach o relatywnie niskim poziomie rodności nazywamy rocznikami niżowymi. Z kolei urodzenia z lat powojennych kompensat lub lat o relatywnie wysokim poziomie rodności nazywamy rocznikami wyżowymi. Przesuwanie się w czasie roczników wyżowych i niżowych powoduje określone konsekwencje gospodarcze. Zwiększanie się udziału ludzi w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności, na skutek zmniejszającej się liczby urodzeń oraz przedłużania się przeciętnej długości życia nazywamy procesem starzenia się społeczeństwa. Polska wkracza w okres intensywnego procesu starzenia się społeczeństwa. Ludność wg stanu cywilnego. Rozróżnia się osoby w stanie wolnym, małżeńskim, wdowim, rozwiedzionym lub będące w separacji. W d. badania stanu cywilnego są ściśle związane z problematyką reprodukcji ludności. W Polsce ponad 96% dzieci rodzi się z matek będących w stanie małżeńskim. Ponadto istnieje silny związek korelacyjny między liczbą zawieranych małżeństw a liczbą pierwszych dzieci rodzonych przez matki. W badaniach stanu cywilnego w skali światowej spotyka się różne formy małżeństw, przede wszystkim monogamię, poligamię (związek małżeński jednego mężczyzny z kilkoma kobietami) i rzadko poliandrię (związek małżeński jednej kobiety z kilkoma mężczyznami). Ludność miast i wsi. Stwierdza się występowanie różnic w przebiegu procesów demograficznych wśród ludności miast i wsi. W większości krajów podział taki jest zachowywany mimo różnych kryteriów tego podziału, co może powodować nieporównywalność danych. Znajomość kryteriów klasyfikacyjnych warunkuje poprawność wnioskowania. Często stosowane jest kryterium statystyczne, wg którego określona liczba mieszkańców przesądza o zaliczeniu ludności danej miejscowości do ludności miejskiej. Jest to kryterium formalne, nie uwzględniające elementów ekonomicznych. Powszechnie stosowane jest kryterium administracyjne, wyróżniające się nadaniem praw miejskich na podstawie analiz liczby ludności, przewagi pozarolniczych źródeł utrzymania oraz charakteru zabudowy, występującej w danej miejscowości. Postępujący w krajach rozwiniętych gospodarczo proces urbanizacji powoduje dalsze istotne zróżnicowanie procesów demograficznych w miastach małych, średnich i dużych. Uwzględnia się badanie wielkości migracji ze wsi do miast, z miast małych do dużych i ich wpływu na procesy demograficzne obszarów. Ludność wg wykształcenia. Większość procesów demograficznych różnicowana jest w zależności od poziomu wykształcenia ludności. Dlatego też m. in. badania dzietności, umieralności czy nawet migracji wg poziomu wykształcenia są szczególnie ważne. Rozróżnia się na ogół umiejętność pisania i czytania (badanie analfabetyzmu) lub liczbę ukończonych klas szkoły podstawowej oraz wykształcenie ukończone lub nieukończone: średnie zawodowe, ogólnokształcące i wyższe. Ludność wg cech społeczno-zawodowych. Ludność dzieli się na osoby czynne i bierne zawodowo. Grupę ludności zawodowo czynnej z kolei klasyfikuje się wg rodzajów wykonywanych zawodów. Zawód subiektywny (wyuczony lub wykonywany) wskazuje na umiejętności, określony zasób wiedzy i rodzaj czynności, jakie pracujący wykonuje w procesie pracy. Zawód obiektywny charakteryzuje badane osoby wg działalności zakładu pracy, w którym są zatrudnione. Podstawą podziału jest klasyfikacja gospodarki narodowej. Dla oceny zachodzących zmian w społeczeństwie istotne znaczenie ma podział wg źródeł utrzymania. Chodzi zwłaszcza o ludność utrzymującą się z rolnictwa i źródeł pozarolniczych. Ludność klasyfikuje się również wg jej przynależności do określonych grup społecznych (klas i warstw). Grupy te wyodrębnione są za pomocą kombinacji następujących kryteriów: 1. stosunku do środków produkcji; 2. rodzaju wykonywanej czynności; 3. stopnia posiadanych kwalifikacji; 4. stanowiska. Na podstawie wyników spisu powszechnego ludności wyróżnia się wśród pracujących w zawodach nie związanych z rolnictwem i leśnictwem m. in.: 1. pracowników administracyjno-gospodarczych i biurowych (umysłowych); 2. specjalistów pracujących w zawodach technicznych (umysłowych); 3. specjalistów w zawodach nietechnicznych (umysłowych); 4. robotników przemysłowych, budowlanych i pokrewnych (fizycznych); 5. robotników niewykwalifikowanych, zatrudnionych przy różnych pracach pozostałych (fizycznych); 6. pracowników obsługi w zawodach związanych z transportem i łącznością; 7. pracowników obsługi w zawodach związanych z handlem, magazynowaniem i usługami nieprzemysłowymi; 8. pozostałych pracowników obsługi (fizycznych). Pracujący w zawodach rolniczych i związanych z leśnictwem dzielą się na: 1. specjalistów w dziedzinie rolnictwa i leśnictwa (umysłowi); 2. robotników rolnych i leśnych (fizyczni); 3. rybaków (morskich i śródlądowych). Pracujący na rachunek własny w zawodach rolniczych dzielą się na: 1. rolników indywidualnych (z dalszym podziałem na użytkowników gospodarstw i pomagających im członków rodzin) oraz 2. pozostałe osoby pracujące na rachunek własny (np. ogrodnicy, hodowcy). Powiązanie cech demograficznych ze społeczno-zawodowymi znacznie rozszerza możliwości prowadzenia analiz procesów demograficznych. Dane takie stanowią podstawę do oceny nie tylko ogólnych procesów reprodukcji ludności, ale również poszczególnych grup społecznych.