Kraje ekonomicznie mniej zaawansowane

Kraje ekonomicznie mniej zaawansowane (kraje gospodarczo słabo rozwinięte, kraje rozwijające się, kraje trzeciego świata), cechami charakterystycznymi k.e.m.z. są: 1. niski poziom sił wytwórczych zarówno rzeczowych (środków pracy), jak i osobowych (kwalifikacji i doświadczenia zawodowego zatrudnionych osób), przejawiający się w a) prymitywnej technice produkcji, zwłaszcza w rolnictwie, stanowiącym źródło zatrudnienia i utrzymania przeważającej części ludności, b) poważnym niedoborze odpowiednio kwalifikowanych rąk roboczych, c) wysokim odsetku bezrobotnych niekwalifikowanych (bezrobocie całkowite, częściowe i ukryte, zwłaszcza w rolnictwie), d) niepełnym (lub niewłaściwym) wykorzystaniu posiadanych zasobów i bogactw naturalnych, przede wszystkim ziemi rolniczo użytkowanej; 2. zacofane stosunki społeczne (zwłaszcza stosunki produkcji), których objawem jest a) obecność przedkapitalistycznych form własności środków produkcji (przede wszystkim na wsi), b) pozaekonomiczna zależność klas pozbawionych środków produkcji od ich posiadaczy, c) zacofane stosunki prawne, zwyczajowe, kastowo-religijne itp., d) masowy analfabetyzm i brak podstawowych instytucji socjalnych, kulturalnych itp.; 3. wyjątkowo niski poziom dochodu narodowego na głowę ludności spowodowany a) głównie rolniczym jego pochodzeniem, gdzie krańcowa produkcyjność pracy jest bardzo bliska zera, b) wysoką stopą przyrostu naturalnego, c) przechwytywaniem poważnej części wytworzonego dochodu przez kraje bardziej zaawansowane, d) wybitnie nierównym podziałem dochodu między poszczególne klasy i grupy społeczne (niska stopa płac, wysoka stopa podatkowa ludności o najniższych dochodach, wyjątkowo wysoki czynsz dzierżawny itp.), e) niechęcią dokonywania inwestycji przez klasy o wysokim dochodzie (głównie przez właścicieli wielkich latyfundiów) i niemożliwością ich podejmowania przez drobnych producentów (przede wszystkim przez chłopów). K.e.m.z. nie stanowią jednolitej zbiorowości. Można wśród nich zaobserwować poważne różnice, które — w zależności od przyjętego kryterium — umożliwiają klasyfikację na: 1. kraje kolonialne i politycznie niepodległe; 2. mające relatywnie wysoki odsetek bezrobotnych i bliskie „pełnemu zatrudnieniu”, ale o wyjątkowo prymitywnych metodach produkcji; 3. bogate w surowce oraz inne zasoby naturalne i wyjątkowo ubogie; 4. uprzywilejowane przez system pożyczek i innych form pomocy finansowej ze strony krajów najbardziej zaawansowanych i pokrzywdzone; 5. rozwijające się (szybciej lub wolniej) i będące w stanie całkowitej stagnacji. Przełamanie stagnacji lub przyspieszenie rozwoju krajów gospodarczo słabo rozwiniętych wymaga: 1. zmiany (przynajmniej częściowej) istniejących tam zacofanych stosunków produkcji, czyli usunięcia a) wszelkich pozostałości feudalnych stosunków produkcji i — co się z tym wiąże — feudalnego sposobu gospodarowania osiągniętym dochodem przez klasę uprzywilejowaną, b) kolonialnego panowania (gdzie ono jeszcze istnieje) lub (i) rodzimej — najczęściej niekompetentnej i skorumpowanej — biurokracji, pochłaniającej poważną część nadwyżki ekonomicznej, c) penetracji kapitału zagranicznego, który także pozbawia kraj nierozwinięty pewnej części nadwyżki, poważnie utrudniając mu przyspieszenie rozwoju; 2. zmobilizowania przez państwa dostatecznie wysokiej nadwyżki ekonomicznej przez a) opodatkowanie dochodów gospodarstw rolnych, upełnorolnionych przez reformę rolną i uwolnionych od wyzysku obszarnika i lichwiarza, b) ograniczenie konsumpcji luksusowej klas posiadających, c) likwidację penetracji obcego kapitału; 3. planowego wykorzystania nadwyżki na rozwój inwestycji (produkcyjnych i nieprodukcyjnych), których struktura zależy od swoistych cech danego kraju i od sytuacji, w jakiej się on znajduje. Szczególne znaczenie mają tu inwestycje o charakterze infrastrukturalnym, które mogą być podjęte wyłącznie przez państwo, np. melioracja gruntów, budowa i modernizacja sieci transportowo-komunikacyjnej, regulacja rzek oraz budowa szkół, rozbudowa służby zdrowia. Tak rozumiany sektor publiczny przyspiesza rozwój inwestycji zarówno w sektorze drobnotowarowym (zwłaszcza w rolnictwie), jak i w kapitalistycznym, gdyż tworzy dla nich bardziej sprzyjające warunki gospodarczo-społeczne. Powoduje to wzrost zasięgu rynku, który wpływa zachęcająco na inwestycje prywatne i na udoskonalanie metod produkcji rolnej. Kraj może więc przełamać stagnację i przyspieszyć ekonomiczno-społeczny rozwój.