Rozdzielnictwo

Rozdzielnictwo, Jeden ze stosowanych sposobów ograniczenia swobody obrotu towarowego w gospodarce planowej, przede wszystkim w celu zapewnienia przepływu odpowiedniej ilości środków w pożądanych z ogólnogospodarczego punktu widzenia kierunkach. R. wykształciło się Jako niezbędny element gospodarki wojennej (ekonomika wojenna), ale wobec powolnego postępu prac nad innymi metodami centralnego kierowania przepływem środków stało się z czasem integralną częścią systemu planowania i zarządzania i w różnym stopniu stosowane Jest we wszystkich krajach socjalistycznych. Procesy decentralizacji operatywnego zarządzania gospodarką, umacnianie się samodzielności socjalistycznych przedsiębiorstw i wielkich organizacji gospodarczych oraz rozwój systemu umów Jako podstawy stosunków między nimi powodują stopniowe zanikanie r. Nie można bowiem pogodzić r. ze swobodą kontaktów handlowych między podmiotami gospodarczymi. R. powodowało nadmierne sformalizowanie procesów obrotu i wymagało wyjątkowo pracochłonnego, szczegółowego planowania zaopatrzenia w formie nieprzydatnej do innych celów. Działając z reguły w warunkach deficytu środków, zbyt szeroko stosowane r. umacniało pozycję „rynku dostawcy” i powodowało negatywne skutki w gospodarce zapasami, mobilizując do ich zwiększania. W Polsce r. dotyczy na ogół podstawowych środków produkcji. R. niektórych środków konsumpcji polega na podziale ich między regiony i placówki handlowe. Nie dotyczy to indywidualnych konsumentów, którzy mogą je kupować bez żadnych ograniczeń. R. środków produkcji uległo w latach 1965—72 poważnemu ograniczeniu i w 1972 obejmowało 60—70 grup podstawowych surowców i materiałów oraz ok. 50 grup maszyn i urządzeń. Plany rozdziału (rozdzielniki), oparte na bilansach materiałowych, oraz bilanse maszyn i urządzeń opracowywane są przez Komisję Planowania przy RM lub przez kompetentne ministerstwa, zjednoczenia i organizacje zbytu. Przydział określa rodzaj (grupę rodzajową) środka produkcji i ilość, na jaką sprzedawca (producent, biuro zbytu producenta, hurtownia) obowiązany jest przyjąć zamówienia. W Polsce przydział jest więc uprawnieniem do zakupu określonej ilości danych środków produkcji, nie zobowiązuje natomiast nabywcy do ich zakupu. W niektórych natomiast krajach socjalistycznych przydziały środków produkcji są traktowane jako obustronny nakaz zawarcia umowy. Poza r. usankcjonowanym przepisami wydawanymi w PRL przez Komisję Planowania występuje niekiedy r. nieformalne. Dzieje się tak w przypadkach okresowych zakłóceń równowagi rynkowej polegającej na większym niż przewidywano popycie na określony, nie rozdzielany środek produkcji i braku możliwości zwiększenia jego podaży. Producent lub jednostka zbytu z konieczności stosuje wówczas ograniczenia sprzedaży, a więc w praktyce rozdziela ilość towaru, którą dysponuje, między odbiorców, uznanych za najważniejszych. Zjawisko r. nieformalnego przestaje istnieć natychmiast po przywróceniu równowagi rynkowej.