Socjologia

Socjologia, nauka o społeczeństwie. Rozważania i badania dotyczące procesów społecznych prowadzono znacznie wcześniej, zanim zaczęto posługiwać się terminem „s.” Po raz pierwszy użył go francuski myśliciel A. Comte, określając nim naukę o naturalnych prawach struktury i rozwoju społeczeństwa. Nazwa s. upowszechniła się dopiero w drugiej połowie XIX w.; dyscypliną akademicką stała się w początkach XX stulecia. Treść pojęcia „s.”, jej przedmiot, zadania poznawcze i praktyczne, a także stosunek do innych nauk społecznych zależały od pozycji klasowej i światopoglądu jej przedstawicieli oraz od ogólnego rozwoju wiedzy o faktach i zjawiskach społecznych. Miało to wpływ na pojawienie się rozmaitych kierunków, szkół, orientacji teoretycznych i metodologicznych w s. Należy wyróżnić dwa zasadnicze nurty w s.: s. marksistowską, której ogólnoteoretyczną i metodologiczną podstawę stanowi materializm historyczny, i występującą w różnych odmianach s. niemarksistowską (burżuazyjną lub mieszczańską). Przedmiotem badań s. marksistowskiej są ogólne historyczne prawa rozwoju społeczeństwa ludzkiego i jego struktury rozumianej jako system wzajemnych stosunków, powiązań i zależności między jednostkami, zbiorowościami i grupami społecznymi. Przyjęcie sformułowanego przez Marksa i Engelsa założenia, iż stosunki społeczno-ekonomiczne, które zależą od rozwoju sił wytwórczych, określają ostatecznie przebieg ogółu materialnych i duchowych zmian w rzeczywistości społecznej, umożliwiło podjęcie analizy zjawisk i procesów społecznych na podstawie obiektywnych kryteriów. S. marksistowska wypracowała system pojęć, pozwalający jej analizować zarówno zmiany zachodzące w społeczeństwie ludzkim jako całości (społeczeństwo globalne), jak i przeobrażenia dokonujące się w poszczególnych jego częściach. W s. marksistowskiej obowiązuje zasada wzajemnego uwarunkowania i ścisłej więzi między teoretyczną refleksją nad ogólnymi prawidłowościami rozwoju społecznego a emiprycznymi konkretnymi badaniami zjawisk i procesów społecznych, dzięki czemu poznanie rzeczywistości społecznej ma charakter kompleksowy. Jest to charakterystyczna cecha różniąca s. marksistowską od innych nauk społecznych, które zazwyczaj koncentrują uwagę na wybranych tylko aspektach rzeczywistości. Z pozostałymi dyscyplinami społecznymi, takimi jak ekonomia, prawo, historia, demografia, psychologia, nauki o kulturze Itp. s. jest ściśle powiązana. Polega to na tym, że s. korzysta z osiągnięć tych dyscyplin wiedzy, weryfikuje ich wartość poznawczą przyjmując za kryterium ogólne prawidłowości rozwoju społecznego, oraz ocenia rezultaty badań innych nauk, zajmujących się rzeczywistością społeczną, z punktu widzenia ich społecznego znaczenia i funkcji. Związek s. z pozostałymi naukami humanistycznymi przejawia się ponadto w podejmowaniu wspólnych, tzw. interdyscyplinarnych problemów badawczych, których rozwiązanie wymaga stosowania kompleksowych metod analizy naukowej. Ostatnio coraz ściślejsze stają się więzi s. z naukami technicznymi i przyrodniczymi, zwłaszcza z medycyną, matematyką i cybernetyką. Wielką wagę przywiązuje s. marksistowska do stałego udoskonalania warsztatu badawczego. Przy doborze instrumentów techniczno-metodycznych korzystano również z osiągnięć niektórych niemarksistowskich szkół i kierunków socjologicznych. Do najczęściej stosowanych w s. metod i technik gromadzenia i opracowywania materiałów empirycznych należą: obserwacja, wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, metoda matematyczno-statystyczna i korelacyjna, analiza czynnikowa, socjometria itp. Swoistość s. marksistowskiej i jej zasadnicza odmienność od rozmaitych niemarksistowskich koncepcji socjologicznych wynika z charakterystycznego dla niej ujmowania zadań praktycznych, a zwłaszcza ideologicznych funkcji. S. przez stałe pomnażanie wiedzy o prawidłowościach rządzących współczesnym życiem społecznym stwarza teoretyczną podstawę do podejmowania decyzji dotyczących korygowania i przyspieszania rozwoju społeczeństwa socjalistycznego, dostarcza społeczeństwu naukowo opracowanego systemu wskazań, pozwalającego jednostkom i grupom poznać dynamicznie zmieniające się środowisko, w sposób świadomy określać sens i kształt ich życia i przestrzegać socjalistycznych zasad współżycia zbiorowego. Szczególną rolę spełnia s. przy opracowywaniu ekspertyz i prognoz służących praktycznej działalności politycznej, socjalnej i kulturalnej państwa socjalistycznego. S. marksistowska w istotny sposób różni się od socjologii burżuazyjnej zarówno pod względem pojmowania powinności praktycznych, jak też założeń teoretycznych i metodologicznych.