Ekonomiczne aspekty wyścigu zbrojeń

Ekonomiczne aspekty wyścigu zbrojeń; zbrojenia stały się poważniejszym problemem gospodarczym dopiero w warunkach imperializmu. W okresie niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu wolnokonkurencyjnego wpływ zbrojeń na przebieg procesów gospodarczych był niewielki. Wiązało się to ze stosunkowo niskimi nakładami i małą ilością używanego sprzętu zbrojeniowego, małą liczebnością armii i słabą intensywnością działań wojennych. Wydatki na zbrojenia obciążały społeczeństwo w znaczny sposób tylko w czasie wojen, których większość miała ograniczony zasięg i nie była długotrwała. Zbrojenia zaczęły odgrywać nową rolę dopiero w systemie kapitalistycznym na przełomie XIX i XX w., wraz z powstaniem i rozwojem imperializmu. Cechą tej fazy rozwoju kapitalizmu było nasilenie tendencji do ekspansji zewnętrznej i wojen imperialistycznych o nowy podział świata. Tendencje te spowodowały wzrost zbrojeń i militaryzacji gospodarki narodowej. Jednocześnie wraz ze zmianą techniki prowadzenia wojen — upowszechnieniem ciężkiej artylerii, rozbudową fortyfikacji, wprowadzeniem dużych jednostek floty wojennej, lotnictwa i broni pancernej — wzrosły poważnie wydatki państwa na zbrojenia. W latach pokoju osiągają one 4—8% dochodu narodowego, a w czasie wojny — nawet 40—60%. Przemysł zbrojeniowy rozwinął się Jako samodzielna gałąź gospodarki narodowej. W czasie wojny natomiast cała gospodarka (wojna totalitarna) zostaje podporządkowana jej potrzebom. Wielkie koncerny ugruntowały swoją potęgę gospodarczą dzięki specjalizacji w dziedzinie produkcji zbrojeniowej. Tendencja do rozwoju zbrojeń znacznie osłabła w pierwszych latach po I wojnie światowej, w wyniku wysiłków ZSRR na rzecz rozbrojenia na forum Ligi Narodów, Jak i oddziaływania ruchów pacyfistycznych. Było to jednak zjawisko przejściowe. Już w połowie lat 30-tych nastąpiła nowa spotęgowana fala zbrojeń, wywołana dojściem do władzy ugrupowań faszystowskich w Niemczech. Zmierzały one do zbrojnej konfrontacji z ZSRR i krajami, które wygrały I wojnę światową. Doprowadziło to do wyścigu zbrojeń między wielkimi mocarstwami zakończonego wybuchem II wojny światowej. W tym okresie wyraźnie ujawniła się nowa ekonomiczna funkcja zbrojeń jako czynnika „nakręcania” koniunktury w gospodarce kapitalistycznej. Rolę tej funkcji wyjaśnił J. M. Keynes w swojej teorii ekonomicznej. Pewne znaczenie odegrała również polityka gospodarcza H. Schachta, ministra hitlerowskiej III Rzeszy. Po zakończeniu II wojny światowej w krajach kapitalistycznych nie wystąpiły nawet tak ograniczone tendencje do rozbrojenia, Jak po I wojnie światowej. Od 1950 (rok rozpoczęcia tzw. zimnej wojny) nastąpił wzrost zbrojeń; wydatki na nie wykazują stałą tendencję rosnącą, sprzyja temu doktryna imperializmu amerykańskiego — prowadzenia bezpośredniej interwencji i ograniczonych działań zbrojnych, mających na celu powstrzymanie rozprzestrzeniania się ruchów postępowych (wojna w Korei, Wietnamie). Obecnie wydatki na zbrojenia w USA wynoszą od 8 do 10%, a w kapitalistycznych krajach Europy — od 5 do 7% dochodu narodowego. Wzrostowi tych wydatków sprzyja dalszy rozwój techniki wojennej (broń rakietowa i Jądrowa). Współczesny świat wydaje na zbrojenia ponad 150 mld doi. rocznie. Kwota ta jest prawie równa dochodowi narodowemu gospodarczo słabo rozwiniętych krajów Afryki. Wpływ ekonomiczny zbrojeń trzeba rozpatrywać odrębnie dla gospodarki kapitalistycznej i gospodarki socjalistycznej. Gospodarka kapitalistyczna w okresie międzywojennym, kiedy wydatki zbrojeniowe zaczęły gwałtownie rosnąć, cierpiała na brak dostatecznie wysokiego efektywnego popytu (głównie z powodu niewłaściwego podziału dochodu narodowego), co wywoływało skłonności do długotrwałej stagnacji gospodarczej. Poprawa i utrzymanie koniunktury wymagały więc tworzenia dodatkowego popytu za pomocą wydatków państwowych. Pogląd ten ugruntowała teoria J. M. Keynesa. Podstawową formą tych wydatków (obejmującą do 50% ich globalnych wielkości w czasach pokojowych) stały się właśnie wydatki na zbrojenia. Ta forma wydatków, wpływająca na wzrost zysków wielkich korporacji. Jest chętniej widziana przez koła rządzące powiązane z wielkim kapitałem niż wydatki przeznaczone na wzrost dobrobytu społeczeństwa (np. publiczne budownictwo mieszkaniowe, rozbudowa innych form infrastruktury społeczno-gospodarczej), które nie rokują tak wysokiej stopy zysku kapitałowi monopolistycznemu. W ten sposób utrzymanie wysokich wydatków zbrojeniowych stało się istotnym elementem polityki stabilizacji wzrostu także w okresie powojennym w większości krajów kapitalistycznych. Powstało swoiste sprzężenie zwrotne. Polityka zbrojeń doprowadziła do umocnienia pozycji najbardziej reakcyjnych sił politycznych i gospodarczych tzw. kompleksu wojenno-przemysłowego, który z kolei działa w kierunku utrzymania wysokich wydatków zbrojeniowych. Kompleks wojenno-przemysłowy ukształtował się najwyraźniej w USA. Obejmuje on grupę oligarchii finansowej powiązanej z przemysłem zbrojeniowym, sferą administracji wojskowej 1 częściowo rządowej. W ten sposób mimo występowania w niektórych okresach w krajach kapitalistycznych napięć inflacyjnych, nie pojawiają się w nich poważniejsze tendencje do ograniczania wydatków zbrojeniowych, mimo że są one istotnym czynnikiem pogłębiającym to napięcie zarówno przez zwiększanie wielkości efektywnego popytu, jak 1 przez ograniczanie możliwości wzrostu produkcji dóbr i usług konsumpcyjnych. W gospodarce amerykańskiej wydatki zbrojeniowe na utrzymywanie baz i sił zbrojnych poza granicami kraju (a przede wszystkim na wojnę w Wietnamie) stały się główną przyczyną trudności w bilansie płatniczym, co doprowadziło do podważenia pozycji dolara jako światowej waluty rezerwowej i pogłębiło strukturalny kryzys walutowy gospodarki kapitalistycznej. Kraje socjalistyczne były zawsze rzecznikami polityki rozbrojenia. Traktują one wydatki na zbrojenia Jako marnotrawstwo części dochodu narodowego, utrudniające przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczo-społecznego i wzrostu stopy życiowej. Efekty wydatków zbrojeniowych w zakresie przyspieszenia tempa postępu technicznego mogłyby być osiągnięte w inny sposób, o wiele taniej i bardziej produktywnie. Konieczność umocnienia własnego potencjału militarnego kraje socjalistyczne traktują Jako przeciwstawienie się imperialistycznej groźbie agresji 1 Jako obronę pokoju światowego. Ich wysiłki na rzecz całkowitego i częściowego rozbrojenia są — jak dotąd — torpedowane przez reakcyjne koła rządzące krajów kapitalistycznych, zwłaszcza USA. Kraje socjalistyczne wskazują m. in., że nawet częściowe zmniejszenie wydatków na zbrojenia pozwoliłoby na udzielenie pomocy finansowej krajom gospodarczo słabo rozwiniętym. Pomoc ta wynosi obecnie około 10 mld doi. rocznie, co nie pokrywa potrzeb tych krajów (oprócz własnej akumulacji) w dziedzinie finansowania nakładów inwestycyjnych. Ograniczenie wydatków zbrojeniowych tylko o % pozwoliłoby rozwiązać problemy finansowania rozwoju gospodarczego tych krajów. Opór światowego imperializmu nie pozwala, jak na razie, na realizację tych zamierzeń, kraje socjalistyczne stoją Jednak na stanowisku, że zdecydowana walka narodów może doprowadzić do rozbrojenia 1 zlikwidować niebezpieczeństwo wojny.