Industrializacja – społeczne aspekty

Industrializacja – społeczne aspekty, społeczne skutki uprzemysłowienia (w znaczeniu socjologicznym) należy odróżniać od społecznych skutków funkcjonowania przemysłu. W pierwszym przypadku, mówiąc o uprzemysłowieniu, mamy na myśli wiele procesów technicznych i ekonomicznych, przekształcających tradycyjną gospodarkę rolno-rzemieślniczą w przemysłową przez rozbudowę fabryk, wprowadzanie produkcji maszynowej, masowej, wymagającej odpowiedniej organizacji, kierownictwa oraz kwalifikowanej siły roboczej. Chodzi więc o to, jakie skutki ten proces tworzenia przemysłu powoduje w strukturze klasowo-warstwowej, w społecznościach lokalnych, w kulturze, w aspiracjach i zachowaniach ludzi itp. W drugim przypadku natomiast, mówiąc o społecznych skutkach funkcjonowania przemysłu, mamy na myśli zespół zjawisk i procesów wywoływanych przez już działający i ustabilizowany przemysł. Społeczne skutki procesu uprzemysłowienia można rozpatrywać zarówno w skali rejonów uprzemysławianych, jak i w całej gospodarce narodowej. Proces rozbudowy przemysłu można podzielić na cztery etapy: 1. programowania, projektowania i planowania inwestycji; 2. budowy obiektów przemysłowych; 1. rozruchu nowego zakładu pracy i dochodzenia do pełnej zdolności produkcyjnej; 4. okres po osiągnięciu pełnej zdolności produkcyjnej. W każdym z tych etapów zachodzą swoiste procesy i zjawiska, które można uporządkować w następujący sposób: 1. wprowadzanie nowej techniki i organizacji pracy; 2. powstawanie nowej siły roboczej o odmiennej strukturze kwalifikacji; 3. tworzenie się nowych grup kierowniczych i przywódczych; 4. zmiany w strukturze i funkcjach rodziny; 5. zmiany w strukturze i życiu społeczności lokalnych; 6. zmiany, które na skutek powstawania fabryki, zachodzą w różnych działach gospodarki, a zwłaszcza w rolnictwie; 7. procesy wzmożonej ruchliwości ludności i zmiany struktury warstw społecznych; 8. zmiany w systemach wartości, aspiracjach, stylu życia, w kulturze; 9. zjawiska i procesy dezorganizacji społecznej, jak alkoholizm, przestępczość itp. Analizując każdą z tych grup zjawisk w kolejnych etapach uprzemysłowienia, możemy zaobserwować stopniowe przekształcanie się porządku życia zbiorowego. Następuje przejście od ustalonego przed uprzemysłowieniem tradycyjnego ładu, organizacji i struktury zbiorowości społecznych do nowego, którego podstawą i wyznacznikiem jest porządek wynikający z rytmu pracy i organizacji przemysłu. Mechanizmy wpływu uprzemysłowienia, przekształcające życie zbiorowości społecznych we wszystkich wymienionych aspektach, dotyczą: 1. działania układu maszyna—człowiek, tzn. poddania robotników przychodzących do pracy, najpierw na budowie, a potem w fabryce, rytmowi i dyscyplinie wynikającej z właściwości maszyn, które obsługują; 2. działania organizacji produkcji i pracy, wykorzystującej właściwości funkcjonowania maszyn i zmierzającej do optymalnego wykorzystania ich zdolności produkcyjnych; organizacja pracy w przemyśle różni się od stosowanej w tradycyjnym rolnictwie i rzemiośle (praca ciągła, robotnik oddzielony od produktu finalnego); 3. powstawania nowych rodzajów grup i zbiorowości, zarówno wewnątrz, jak i poza fabryką; te formy życia zbiorowego, nowe organizacje celowe oraz nowe postacie grup nieformalnych nadają życiu jednostek inny kierunek, kształtują inne postawy i inne typy osobowości; 4. skutków dopływu środków finansowych, nowych dóbr i usług, czyli ekonomicznych skutków uprzemysłowienia, które wywołują daleko sięgające reperkusje w życiu jednostek i grup. W skali całego kraju, oprócz sumujących się efektów zjawisk i procesów zachodzących w rejonach uprzemysłowionych, występują także zjawiska szersze. Uprzemysłowienie dokonuje się bowiem nie tylko w rejonach wiejskich, lecz także w miastach i miasteczkach, w których istniał już przemysł, lub w rejonach uprzemysłowionych, które poddawane są modernizacji i rozbudowie. Należy jednak odróżniać społeczne skutki rozbudowy i modernizacji od społecznych skutków uprzemysłowienia podstawowego. W skali całego kraju możemy wyróżnić etapy: uprzemysłowienia podstawowego, które w Polsce przypadało w okresie planu 6-letniego i następnego 5-lecia, oraz uprzemysłowienia komplementarnego, w którym zostają uzupełnione luki w systemie rozbudowanego przemysłu, aby mógł on w zadowalającym stopniu zaspokajać potrzeby ludności oraz innych działów gospodarki. Po jego zakończeniu gospodarka narodowa może wejść w etap zharmonizowanego rozwoju. Podstawą socjalistycznego uprzemysłowienia są uspołecznione, nowo powstające przedsiębiorstwa przemysłowe, a celem tworzącego się systemu przemysłowego jest osiąganie ekonomicznych efektów służących całej ludności, nie zaś dążenie do maksymalizacji zysków. Powoduje to, że pracownicy przemysłu zajmują w jego systemie ekonomicznym i społecznym pozycje współwłaścicieli, biorących udział w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Uprzemysłowienie socjalistyczne nie wywołuje zjawisk prywatnej kumulacji zysków, fortun i władzy w rękach jednostek i rodzin; nie tworzy także ostrych podziałów klasowych, które powstają w wyniku uprzemysłowienia kapitalistycznego. Ponadto jego rozwojem kierują instytucje scentralizowanego planowania i zarządzania; dzięki temu nie wywołuje ono spontanicznych procesów uzupełniających, wynikających z inicjatywy jednostek, dążących do wykorzystania ekonomicznych możliwości stworzonych przez przemysł. Nie mogą zatem także powstawać układy sił społecznych, pozostające poza kontrolą państwa. Uprzemysłowienie socjalistyczne stwarza więc bazę nowego ustroju, a funkcjonowanie tej bazy nada ustrojowi socjalistycznemu pełny kształt.