Ubezpieczenie społeczne
UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE, konwencjonalna nazwa używana na oznaczenie swoistych urządzeń publicznych, których celem jest materialne zabezpieczenie pracowników i ich rodzin, a także innych grup ludności (np. chałupników), na wypadek wystąpienia zdarzeń powodujących utratę zarobku lub zwiększone obciążenie budżetu rodziny pracowniczej. Zdarzenia takie zwane są ryzykiem, gdyż nie można przewidzieć mimo prawdopodobieństwa ich wystąpienia, czasu, częstotliwości i rozmiarów. Na podstawie prawa wielkich liczb można jednak dość dokładnie obliczyć wielkość ryzyka dla pewnej zbiorowości ludzi w określonym czasie i ustalić wielkość niezbędnego funduszu ubezpieczeniowego na pokrycie strat lub zwiększonych obciążeń związanych z ryzykiem. U.s. obejmują dwa elementy: ubezpieczeniowy i społeczny. Element ubezpieczeniowy wzięty jest z zasad ubezpieczenia gospodarczego i wyraża się w rozłożeniu materialnych skutków ryzyka na wspólnotę ubezpieczeniową przez tworzenie scentralizowanego funduszu ze składek ubezpieczeniowych. Zwalnia to poszczególnych ubezpieczonych pracowników od konieczności, praktycznie na ogół niemożliwej do realizacji, indywidualnego gromadzenia rezerw na wypadek zdarzenia losowego. U.s. zmniejsza więc .niezbędne koszty reprodukcji siły roboczej ograniczając wielkość koniecznej rezerwy na pokrycie materialnych skutków ryzyka zgodnie z rzeczywistym jego występowaniem w całej masie ubezpieczonych w określonym czasie. Element społeczny u.s. polega na tym, że ubezpieczenie podporządkowane jest swoistym celom polityki państwa wobec klasy robotniczej, wynikającym z jego ustroju gospodarczego, a więc różnym w państwach kapitalistycznych i socjalistycznych. U.s. ma więc poza materialnym zabezpieczeniem pracowników dodatkowe zadania, powodujące większe lub mniejsze odchylenia u.s. od zasad czysto ubezpieczeniowych. Powstanie i działalność u.s. w krajach kapitalistycznych jest wynikiem ustępstwa panujących klas posiadających wobec żądań zorganizowanego ruchu robotniczego. Przez ustępstwa te burżuazja dąży do osłabienia walki klasowej i zabezpieczenia „pokoju społecznego”, a więc do ochrony ustroju kapitalistycznego. W kapitalizmie u.s. traktowane jest jako „obciążenie socjalne”, obce przez swój społeczny charakter zasadom ustroju kapitalistycznego. Dlatego m. in. pierwsze systemy u.s., powstałe w końcu XIX w. w bismarkowskich Niemczech, starano się budować możliwie na wzorach ubezpieczeń gospodarczych. Przed utworzeniem u.s. liczna ludność robotnicza pozbawiona zarobku obciążała fundusze opieki społecznej, tworzone z ogólnych źródeł podatkowych. Przez utworzenie u.s. obciążenie to przerzucono na samych pracowników i ich pracodawców jako obowiązanych do opłacania składek ubezpieczeniowych. W krajach socjalistycznych u.s. jest jednym z narzędzi podziału dochodu narodowego, uwarunkowanego socjalistycznym sposobem produkcji. W tworzeniu społecznego funduszu dla niezdolnych do pracy, na zasiłki rodzinne itp. zanikają elementy ubezpieczeniowe. Składka ubezpieczeniowa jest raczej elementem rozrachunku niż narzędziem rozłożenia ryzyka na wspólnotę ubezpieczeniową. W obrębie planowanego podziału dochodu narodowego świadczenia u.s. służą celowemu zaspokajaniu potrzeb ludzi pracy, a rozmiar tych świadczeń związany jest z wielkością i wzrostem dochodu narodowego i wyznaczony jest aktualnie priorytetami gospodarczymi i politycznymi. Społeczny element u.s. wyraża się także w tym, że: powstaje ono na podstawie ustaw państwowych, szczegółowo określających zasady jego działania, jest obowiązkowe dla ogółu lub pewnej kategorii pracowników (przymus ubezpieczeniowy), jest wykonywane przez instytucje publiczne i przeważnie jest finansowane, przynajmniej częściowo, z ogólnych środków budżetowych państwa. Klasycznym ryzykiem u.s. jest choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, starość i śmierć pracownika, bezrobocie oraz dzietność. Ryzyko to dzieli się niekiedy na fizjologiczne (nip. choroba, starość) i zawodowe (np. choroba zawodowa, wypadek przy pracy). Odpowiednio do ryzyka i wywoływanych przez nie skutków odróżnia się poszczególne gałęzie u.s.: ubezpieczenie na wypadek choroby i macierzyństwa, ubezpieczenie emerytalne (inwalidztwo, starość, śmierć), ubezpieczenie od wypadków przy pracy, ubezpieczenie na wypadek braku pracy oraz ubezpieczenie rodzinne. W krajach socjalistycznych, realizujących prawo obywatela do pracy, nie ma ubezpieczenia od bezrobocia. W razie zaistnienia określonego zdarzenia pracownikowi lub jego rodzinie przysługuje prawo do świadczeń pieniężnych lub w naturze. Zależnie od rodzaju ryzyka świadczenia pieniężne są długoterminowe, wypłacane periodycznie, z reguły co miesiąc (renty, emerytury, zaopatrzenia inwalidzkie, wdowie, sieroce), lub krótkoterminowe, wypłacane przez ograniczony czas