Państwo

Państwo, polityczna organizacja, obejmująca całe społeczeństwo na określonym terytorium, mająca na celu ochronę interesów klasy władającej środkami produkcji i zapewniająca jej panowanie oparte na aparacie przemocy. „Państwo Jest machiną do utrzymania panowania Jednej klasy nad drugą” (W. Lenin). Różnego rodzaju burżuazyjne teorie p. — niezależnie od występujących między nimi różnic — stoją na stanowisku ponadklasowego charakteru p. i widzą w nim instytucję służącą dobru powszechnemu. Powstanie p. związane Jest z powstaniem własności prywatnej i wyzysku oraz z podziałem społeczeństwa na klasy. Antagonistyczny charakter sprzeczności klasowych doprowadza do rozpadu ustroju wspólnoty pierwotnej, opierającego się na społecznej własności środków produkcji i powstania społeczeństwa klasowego (niewolniczego lub feudalnego) wyposażonego w organizację państwową. Jej cechą charakterystyczną jest istnienie władzy publicznej w postaci wyobcowanego spośród społeczeństwa i postawionego ponad nim aparatu dysponującego środkami przemocy. Obecnie na aparat państwowy składają się tego rodzaju instytucje, jak, administracja, armia, policja, żandarmeria, wywiad, prokuratura, sądy, więzienia. Wraz z aparatem urzędniczym stanowią one podstawowe narzędzia zabezpieczenia władzy klasy dysponującej środkami produkcji. W p. eksploatatorskich aparat ten, mimo że prowadzi obecnie szeroką działalność w dziedzinie gospodarczej, socjalnej i kulturalnej służy przede wszystkim do utrzymania w posłuszeństwie klas wyzyskiwanych i ochrony własności prywatnej jako podstawy ekonomicznej panowania klasowego. Jednym ze środków realizowania polityki p. i narzucania woli klasy panującej całemu społeczeństwu (zwłaszcza klasom wyzyskiwanym) jest prawo. Normy prawne, składające się na system prawa. Istnieją jednak sytuacje, się od norm moralnych przede wszystkim tym, że są — ze względu na ich znaczenie — zabezpieczone przymusem państwowym, a ich naruszenie zagrożone jest represją ze strony aparatu państwowego. P. (podobnie jak prawo) stanowi część składową nadbudowy. Determinujący charakter ekonomiki w stosunku do p. wyraża się w tym, że: 1. rozwój ekonomiczny doprowadza na pewnym szczeblu rozwoju społecznego do powstania p.; 2. zmiany w -* sposobie produkcji doprowadzają do zmiany typów p. oraz wywierają poważny wpływ na kształtowanie się form państwowych; J. określa główne kierunki i treść działalności p.; panowanie polityczne nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem do utrwalenia i zabezpieczenia panowania ekonomicznego. Rola ekonomiki nie wyklucza także odwrotnego oddziaływania p. na ekonomikę 1 Jego względnej samodzielności. Doświadczenie historyczne wykazuje, że p. ma zasadnicze znaczenie w utrwalaniu panowania ekonomicznego, politycznego i ideologicznego klasy rządzącej. Może ono być postępowe lub wsteczne; p. może być czynnikiem rozwoju lub hamowania postępu społecznego. O ile w pierwszej fazie rozwoju formacji społeczno-ekonomicznej p. odgrywa postępową rolę, przyspiesza rozwój nowego sposobu produkcji, zapewniającego wyższą wydajność pracy i dalszy rozwój sił wytwórczych, o tyle w schyłkowej fazie danej formacji p., stojąc na straży istniejących stosunków produkcji, staje się poważnym hamulcem dalszego rozwoju. Konflikt między siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji staje się ekonomiczną podstawą rewolucji społecznej, której istota polega na obaleniu istniejącej władzy i ustanowieniu władzy klasy postępowej. W rozwoju historycznym występowały różne typy p. Rozróżnia się Je na podstawie tego, Jaka klasa sprawuje władzę państwową, jakiej klasy dyktaturą jest dane p. W dotychczasowym rozwoju wystąpiły następujące typy p.: niewolnicze, feudalne, burżuazyjne i proletariackie (socjalistyczne). P. Jest z reguły narzędziem w rękach jednej klasy — klasy władającej środka- zwłaszcza w okresach przechodzenia od jednej formacji społeczno-ekonomicznej do drugiej, kiedy władza państwowa znajduje się w rękach dwóch klas połączonych ze sobą sojuszem przeciw innym klasom społecznym. Przykładem tego może być sojusz burżuazji z obszarnictwem w Anglii w XVII w.; w sojuszu tym coraz większą przewagę uzyskiwała burżuazja. W obrębie tej samej formacji społeczno-ekonomicznej istnieją również okresy, kiedy władza państwowa znajduje się w rękach tylko jednej lub kilku warstw wchodzących w skład klasy panującej pod względem ekonomicznym. Zjawisko to występuje silnie we współczesnym świecie, kiedy oprócz takich p., w których władza koncentruje się w rękach burżuazji monopolistycznej, istnieją p. (chodzi tu przede wszystkim o p., które powstały w wyniku rozpadu systemu kolonialnego, np. Indie), gdzie władzę sprawują koła średniej burżuazji, tzw. burżuazji narodowej. Mimo że zarówno jedne, jak 1 drugie zaliczają się do typu p. burżuazyjnego, to jednak występują bardzo zasadnicze różnice w ich polityce wewnętrznej i zagranicznej. Cechą charakterystyczną w działalności współczesnych p. burżuazyjnych jest ich rosnąca ingerencja w życie gospodarcze. Wyraża się ona zarówno we wzroście własności państwowo-kapitalistycznej, Jak i we wzroście -» interwencjonizmu państwowego. Wzrost tendencji etatystycznych (etatyzm) ma swoje obiektywne przesłanki; są one związane z procesem pogłębiania się sprzeczności wewnętrznych kapitalizmu. Konieczność wzrostu roli państwa, jak również wymagania, jakie stawia współzawodnictwo dwóch systemów oraz rewolucji naukowo-technicznej, występuje ze szczególną siłą w krajach słabo rozwiniętych, dla których tego rodzaju droga stała się niezbędnym warunkiem zlikwidowania zacofania i rozwoju sił wytwórczych. Wzrost roli ekonomicznej współczesnego p. burżuazyjnego nie jest bynajmniej dowodem tego, że straciło ono swój klasowy charakter, że stało się p. dobrobytu działającym w interesie całego społeczeństwa (państwa dobrobytu teoria). P. to stoi nadal na straży interesów burżuazji (głównie kapitału monopolistycznego), chociaż pod naciskiem mas pracujących i w nowym układzie sił klasowych na świecie (system państw socjalistycznych) musi dokonywać różnego rodzaju ustępstw. Znalazło to wyraz przede wszystkim w rozwoju usług socjalnych, jak również w tzw. polityce pełnego zatrudnienia. Klasowy charakter p. burżuazyjnego uwidocznia się ze szczególną siłą w momentach zagrożenia panowania burżuazji. Stosowane są wtedy, co najjaskrawiej wystąpiło w okresie międzywojennym, najbardziej drastyczne i brutalne formy dławienia oporu mas pracujących (faszyzm). Wzrost kapitalizmu państwowego jest nie tylko rezultatem czynionych przez burżuazję wysiłków (m. in. przez militaryzację gospodarki) w celu uniknięcia kryzysu gospodarczego; jest on głównie rezultatem walki klas pracujących przeciw monopolom i kapitalistycznemu wyzyskowi. Wzrost sektora państwowo-kapitalistycznego, chociaż nie jest wyrazem przemian o charakterze socjalistycznym, może mieć w warunkach silnego nacisku mas pracujących poważne znaczenie z punktu widzenia perspektyw pokojowego przejścia od kapitalizmu do socjalizmu. P. socjalistyczne, powstałe po raz pierwszy w Rosji w wyniku Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej w postaci władzy radzieckiej, a następnie w wielu krajach Europy i Azji w postaci demokracji ludowej (dyktatura proletariatu), stanowi p. nowego typu, różniące się w sposób zasadniczy od p. eksploatatorskich.