Kooperatyzm
Kooperatyzm, doktryna społeczna powstała w końcu XIX w. we Francji i w W. Brytanii, głosząca ideę przebudowy społecznej w formach spółdzielczych, głównie spółdzielni spożywców; znana jest również w literaturze pod nazwami: k. spożywczy, pankooperatyzm, integralizm spółdzielczy; twórcami tej doktryny byli: we Francji — Ch. Gide, w W. Brytanii — B. Potter-Webb. Wg k. spółdzielczość powinna wystąpić zarówno przeciw kapitalizmowi, Jak i przeciw teorii socjalizmu naukowego; drogą do obalenia kapitalizmu jest powszechne, masowe organizowanie wszystkich ludzi w związki spożywców; interes spożywców bowiem, wg k., jest powszechny i solidarny; spółdzielnie spożywców i ich związki są najwłaściwszą organizacją wszystkich spożywców; one opanują stopniowo handel, przemysł i rolnictwo, wskutek czego powstanie nowa formacja społeczna: „rzeczpospolita spółdzielcza”. Przebudowa kapitalizmu dokonywana przez wszystkie klasy i warstwy społeczne w solidarnej zgodności, bez walki politycznej o władzą, jest koncepcją utopijną, niezgodną z naukowymi prawami rozwoju społecznego; w żadnym też kraju rozwój spółdzielczości spożywców nie potwierdził w praktyce słuszności doktryny k.; solidarność wszystkich spożywców jest fikcją, gdyż interes spożywcy jest klasowo uwarunkowany. Spółdzielczość spożywców przystosowała swoje metody działania do stosunków kapitalistycznych i stała się — wg sformułowania Lenina — „kolektywną instytucją kapitalistyczną”. Może ona tylko nieznacznie ograniczyć rozmiary wyzysku w niektórych dziedzinach (np. w handlu), ale nie jest w stanie go zlikwidować, dopóki podstawowe środki produkcji i władza polityczna należą do klas wyzyskujących. Doktryna k. pociągała jednak część drobnomieszczaństwa i klasy robotniczej, obiecując w wyniku ewolucji obalić kapitalizm; przynosiła szkodę ruchowi robotniczemu, gdyż odwodziła część klasy robotniczej od walki politycznej o władzę. W Polsce odmianą doktryny k. był system poglądów E. Abramowskiego, który wywarł wielki wpływ na spółdzielczość polską w okresie kapitalizmu; w poglądach Abramowskiego były również elementy anarchosyndykalistyczne.
