Spółdzielczość
Spółdzielczość, ruch społeczny obejmujący zarówno kraje obozu socjalistycznego, wysoko uprzemysłowione kraje kapitalistyczne i kraje trzeciego świata, wkraczające na drogę rozwoju i szukające w części rozwiązań niekapitalistycznych, m. im. przez rozwój i umacnianie spółdzielni. We wszystkich tych warunkach ustrojowych s. zachowuje pewne wspólne cechy, zwane zasadami spółdzielczymi. Międzynarodowy Związek Spółdzielczy na XXIII Kongresie w Wiedniu w 1966 ustalił sześć następujących grup zasad spółdzielczych, charakterystycznych dla spółdzielni: 1. Zasada otwartego członkostwa, obejmująca: a) dobrowolność należenia do spółdzielni, b) prawo tzw. otwartych drzwi, zapewniające każdemu możliwość zostania członkiem spółdzielni, jeśli odpowiada wymaganiom statutowym. 2. Zasada demokratyzmu, obejmująca: a) demokratyczne powoływanie organów spółdzielni, b) demokratyczną kontrolę, c. równe prawo głosu bez względu na wysokość wniesionego do spółdzielni kapitału („jeden członek — jeden głos”), d. możliwość faktycznego udziału ogółu członków w zarządzaniu spółdzielnią, e. stosowanie zasad demokratyzmu również w związkach spółdzielni. 3. Zasada ograniczonego oprocentowania udziału (kapitału wniesionego przez członków do spółdzielni) lub całkowitego jego nieoprocentowywania. 4. Zasada podziału zysku, wg której żaden członek nie może odnosić korzyści kosztem innych; w myśl tej zasady członkowie mogą przeznaczyć nadwyżki a) albo na dalszy rozwój spółdzielni, b) albo do wspólnego użytku członków, c) albo do podziału między członków proporcjonalnie do wartości ich transakcji ze spółdzielnią. 5. Zasada prowadzenia działalności edukacyjnej i wyjaśniającej reguły działalności spółdzielczej. 6. Zasada współpracy organizacji spółdzielczych w skali lokalnej, narodowej i międzynarodowej w celu zaspokojenia potrzeb swoich członków i środowiska. W każdym ustroju odmienna jest jednak istota ekonomiczna s., inne są jej zadania gospodarcze i środki ich realizacji, stąd też ma ona różne znaczenie dla funkcjonowania danego ustroju. W kapitalizmie spółdzielnie tworzą zespołowe przedsiębiorstwa podlegające prawom ustroju kapitalistycznego i będące jego częścią; prowadzą one jednak działalność opartą nie na maksymalizacji zysku, lecz maksymalizacji korzyści dla swoich członków. Będąc ruchem demokratycznym sprzyjają tendencjom antymonopolistycznym. S. powstała w okresie rewolucji przemysłowej, w pierwszej połowie XIX w. jako jeden z nurtów walki z wyzyskiem kapitalistycznym. Rodziła się stopniowo pod wpływem różnych ideologii, głównie propagowanych przez socjalistów utopijnych i na podstawie gromadzonych doświadczeń warstw ludowych. S. w kapitalizmie rozwinęła się w czterech głównych kierunkach: 1. s. konsumenckiej; 2. s. rolniczej; 3. robotniczej s. produkcyjnej; 4. s. rzemieślników i drobnych kupców (tzw. mieszczańskich warstw średnich). S. konsumencka obejmuje s. spożywców, prowadzącą handel towarami konsumpcyjnymi, s. mieszkaniową, spółdzielnie ubezpieczeniowe, zdrowia i niektóre inne, np. spółdzielnie turystyczne. Najbardziej rozwinęła się s. spożywców. Formalnie za początek jej powstania uważa się 1844, tj. datę założenia w Rochdale w Wielkiej Brytanii pierwszej spółdzielni, która charakteryzowała się trwałym i dynamicznym rozwojem. Ruch s. spożywców objął szybko wiele krajów europejskich i niektóre kraje pozaeuropejskie, zorganizował silne własne związki patronackie i hurtowe, własną produkcję w niektórych gałęziach przemysłu i podjął wymianę międzynarodową. Sukcesy te wywołały powstanie swoistej, rewizjonistycznej ideologii spółdzielczego socjalizmu (kooperatyzmu), którego szczytowym wyrazem był tzw. pankooperatyzm. Złudzenia socjalizmu spółdzielczego rozwiali K. Marks, W. Lenin, wykazując błędność tezy zmiany ustroju kapitalistycznego przez rozwój s. Jednocześnie Lenin wskazał, że robotnicze spółdzielnie spożywców mogą częściowo przyczyniać się do zmniejszenia wyzysku w sferze wymiany i pomagać robotnikom w akcjach politycznych, a zwłaszcza wdrażać ich do zarządzania kolektywnymi przedsiębiorstwami. W niektórych krajach, zwłaszcza faszystowskich, ograniczano administracyjnie rozwój s. spożywców. Po II wojnie światowej sytuacja rynkowa spowodowała zmniejszenie dynamiki rozwoju s. spożywców w wyniku walki konkurencyjnej prowadzonej przez wielkokapitalistyczne, skoncentrowane przedsiębiorstwa handlowe. Powstanie s. rolniczej było związane z wyzyskiem producentów rolnych, przede wszystkim chłopów. Również ten ruch s. miał wybitnych działaczy, którzy spontanicznej działalności chłopów nadali racjonalne formy i określony kierunek. Chłopi okazali się warstwą podatną na wpływy spółdzielcze, organizując wiele dziedzin życia gospodarczego wsi na zasadach spółdzielni. Najwcześniej i najpełniej rozwinęły się na wsi spółdzielnie kredytowe, walczące z lichwą. Bezpośrednią obsługę handlową rolnictwa podjęły spółdzielnie zaopatrzenia (w nawozy sztuczne, maszyny, nasiona, materiały pędne itd.) oraz spółdzielnie zbytu i przetwórstwa. Spółdzielnie mleczarskie i zbytu zwierząt rzeźnych doprowadziły do rozkwitu wieś duńską, spółdzielczy zbyt zbóż był ważnym czynnikiem rozwoju rolnictwa w Kanadzie, spółdzielnie zbytu owoców uratowały swego czasu sadownictwo kalifornijskie przed całkowitą klęską gospodarczą itd. Słabiej rozwinęły się spółdzielnie usługowe (robót polowych, transportu) i spółdzielnie uzupełniające (asekuracyjne). Tylko w niektórych krajach kapitalistycznych powstały rolnicze spółdzielnie produkcyjne.
