Samorząd spółdzielczy

Samorząd spółdzielczy, oprócz samorządu lokalnego rad narodowych, tzw. samorządu specjalnego (zawodowego i gospodarczego), samorządu robotniczego i samorządu chłopskiego, reprezentowanego głównie przez kółka rolnicze, stanowi jedną z form socjalistycznego samorządu ludzi pracy w Polsce. Podstawę prawną spółdzielczości, a co za tym idzie i s.s. zawiera art. 11 Konstytucji gwarantując ruchowi spółdzielczemu poparcie i wszechstronną pomoc. Przepisy prawne określają spółdzielnię jako „dobrowolne i samorządne zrzeszenie prowadzące działalność gospodarczą w ramach narodowego planu gospodarczego, a także działalność społeczno-wychowawczą dla dobra swoich członków i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Wynika stąd, że s.s. jak każda forma samorządu — cechuje się pewną samodzielnością i niezależnością, ale w granicach określonych obowiązującym porządkiem prawnym, a przede wszystkim narodowym planem gospodarczym i dobrem państwa. S.s. działa w myśl starego, ale nadal aktualnego hasła spółdzielców: „swoje sprawy bierzemy w swoje ręce”. Hasło to, stanowiące istotę zasady s.s., występuje obecnie w dwojakiej postaci, a mianowicie: w formie samorządu poszczególnych spółdzielni, które wg tej zasady powinny mieć wystarczające uprawnienia do decydowania o swoich sprawach bez ingerencji czynników zewnętrznych, zarówno państwowych, jak i związków spółdzielczych oraz w formie samorządu związków spółdzielczych. Ta ostatnia forma dopuszcza, na gruncie prawa polskiego, daleko idącą ingerencję związków i central spółdzielczych w sprawy i działalność poszczególnych spółdzielni. Ingerencyjne funkcje związków i central mają doniosłe znaczenie z uwagi na fakt, że organizacje te otrzymują od państwa pewne kompetencje w zakresie publicznoprawnego nadzoru nad spółdzielniami. Samorząd danej spółdzielni może zatem podlegać pewnym ograniczeniom. Pochodzą one z dwóch źródeł: 1. ze strony organów państwowych; 2. właściwych organów związków i central spółdzielczych. W teorii spółdzielczości i nauki prawa spółdzielczego dominuje pogląd, że dyskusyjne i wątpliwe jest doszukiwanie się analogii między ograniczeniami samorządu poszczególnych spółdzielni, pochodzącymi od właściwych organów państwowych, a ograniczeniami, jakie nakładają związki i centrale spółdzielcze. W praktyce społecznej jednak i odczuciu działaczy samorządu poszczególnych spółdzielni oba rodzaje ograniczeń mają analogiczny sens społeczny, a przerosty w tym zakresie oceniane są jednakowo ujemnie. Dowiodły tego m. in. empiryczne badania prowadzone w Spółdzielczym Instytucie Badawczym. Wspomniane ograniczenia należy jednak traktować jako wyjątki od zasady samorządności, tzn. ustawowego prawa spółdzielni do demokratycznego powoływania własnych organów, prowadzenia własnej działalności i samodzielnego decydowania o sprawach z nią związanych. Istotnym elementem s.s. jest samorząd członkowski ściśle związany z zasadą demokratyzmu spółdzielczego. W myśl tej zasady: 1. każdy członek spółdzielni, zgodnie z przepisami statutowymi, ma prawo wybierać i być wybranym do organów spółdzielni, a zwłaszcza uczestniczyć (osobiście i na zasadzie równości) w najwyższym organie spółdzielni, jakim jest walne zgromadzenie (jest to organ przedstawicielski, uchwałodawczy, a także powołujący radę i ew. w zależności od postanowienia statutu — zarząd, który następnie podlega nadzorowi rady); 2. ogół członków może bezpośrednio lub pośrednio uczestniczyć w podejmowaniu decyzji i zarządzaniu sprawami spółdzielni, a przede wszystkim wykonywać społeczną kontrolę i stosować społeczną i statutową odpowiedzialność wobec zarządu i aparatu techniczno-administracyjnego. S.s. w warunkach ustroju społeczno-gospodarczego Polski można zatem określić jako niezależność spółdzielni od kierownictwa państwowego, polegającą na prawnej możliwości kierowania przez spółdzielnię własnymi sprawami (organizacyjnymi, gospodarczymi, społeczno-wychowawczymi i kulturalnymi) za pomocą własnych organów, w sposób wolny — w określonym prawem zakresie — od wiążących dyrektyw organów kierownictwa zewnętrzne-go. S.s. zajmuje ważne miejsce w społeczno-politycznym i gospodarczym życiu Polski. Dała temu wyraz m. in. uchwała VI Zjazdu PZPR: „Spółdzielczość stanowi nieodłączne ogniwo socjalistycznego systemu społeczno-gospodarczego. Spółdzielczość powinna spełniać poważną rolę w dalszym wyzwalaniu społecznych i gospodarczych możliwości środowisk, w których działa, a zwłaszcza w aktywizowaniu społecznym i gospodarczym terenów nie uprzemysłowionych. Szczególny nacisk winien zostać położony na umacnianie roli samorządu spółdzielczego jako formy zarządzania i kontroli społecznej szerokich rzesz członkowskich oraz pobudzania inicjatywy społecznej”.