Nadbudowa
Nadbudowa, jedno z podstawowych pojęć marksistowskiej teorii formacji społecznych (materializmu historycznego), oznaczające ogół form świadomości, poglądów, organizacji społecznych i instytucji, które kształtują się pod wpływem bazy ekonomicznej i spełniają wobec niej aktywną rolę; wprowadzone zostało przez K. Marksa do analizy struktury społecznej oraz obserwacji dynamiki procesu społecznego (rozwoju). Pojęcie to w literaturze marksistowskiej ujmowane jest: 1. w znaczeniu szerszym jako całokształt form świadomości, poglądów i instytucji (w tym organizacji społecznych), które kształtują się pod wpływem bazy ekonomicznej, oraz spełniają wobec niej aktywną (pozytywną bądź negatywną) rolę; 2. w węższym znaczeniu jako tylko te instytucje i treści świadomości, które spełniają w stosunku do danej bazy rolę służebną, umacniają istniejące stosunki produkcji, służą ich rozwojowi. N. (zarówno w jednym, jak i drugim znaczeniu) obejmuje: strukturę polityczną społeczeństwa wraz z państwem i partiami politycznymi, system prawny oraz cały zbiór zasad regulujących życie społeczne, świadomość społeczną w różnych formach (ideologia, światopogląd, moralność) wraz z różnego rodzaju instytucjami zajmującymi się jej rozpowszechnieniem. Marks pisał: „W społecznym wytwarzaniu swego życia ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki — stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną bazę, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna, której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. […] Ze zmianą podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie”. Sposób produkcji wraz z jego n. tworzy formację społeczno-ekonomiczną (ustrój społeczny), w każdym ustroju społecznym n. i baza stanowią względnie zrównoważoną i sprzężoną zwrotnie całość. Marksizm wyjaśniając świadomość przez byt, tłumaczy charakter zjawisk należących do n. w kontekście sposobu produkcji, uważając produkcję dóbr materialnych za podstawę wszystkich innych zjawisk społecznych: ideologicznych, politycznych, moralnych, naukowych i kulturalnych. Związki między bazą i n. wyraża prawo koniecznej zgodności n. z bazą ekonomiczną. Zmiany w stosunkach produkcji (bazie) prowadzą z konieczności do zmian w n; Każdej bazie odpowiada określona n. W formacji kapitalistycznej uwarunkowaną przez tę bazę n. stanowi przede wszystkim burżuazyjne państwo i prawo oraz panująca w tym ustroju ideologia burżuazyjna, burżuazyjna moralność i filozofia, burżuazyjna kultura i odpowiadające im instytucje, w społeczeństwie socjalistycznym, opartym na społecznej własności środków produkcji, n. odpowiadającą socjalistycznym stosunkom produkcji stanowi państwo socjalistyczne i prawo oraz marksistowsko-leninowska ideologia i socjalistyczna moralność, marksistowska filozofia i socjalistyczna kultura oraz związane z nimi socjalistyczne instytucje. W społeczeństwie podzielonym na klasy, charakter klasowy n. wyraża się w tym, że dominującą rolę odgrywają w niej te instytucje i idee, które reprezentują interesy klasy panującej ekonomicznie. Funkcja tych dominujących elementów n. polega na umacnianiu panujących stosunków społecznych, zapewnianiu trwałości formacji społeczno-ekonomicznej. N. spełnia więc w stosunku do bazy aktywną rolę. A zatem nie tylko baza oddziałuje na n., lecz i odwrotnie.
