Rewolucja przemysłowa

Rewolucja przemysłowa, proces przechodzenia kapitalistycznego przemysłu od rękodzielniczej produkcji w manufakturach do zmechanizowanej produkcji fabrycznej. Przewrót techniczny w metodach wytwarzania rewolucjonizuje produkcję w podstawowych gałęziach przemysłu. Mechanizacja przemysłu lekkiego prowadzi do przewrotu technicznego w przemyśle środków produkcji oraz w transporcie. Przewrót techniczny zaczyna się od wynalezienia maszyny narzędziowej i zastosowania jej w produkcji. W r.p. wyodrębniają się dwa etapy: 1. mechanizacja przemysłu lekkiego; maszyny dla tego przemysłu wytwarzane są w manufakturach metalowych w sposób rękodzielniczy; 2. mechanizacja przemysłu środków produkcji i wytwarzanie maszyn za pomocą maszyn. R.p. to proces ekonomiczny obejmujący całą gospodarkę kraju. Maszyna zastosowana w przemyśle stwarza nieograniczone możliwości wzrostu wydajności pracy; zostaje zwiększona produkcja i wzrasta akumulacja kapitału. Z uwagi na chęć maksymalnego wykorzystania maszyn dzień pracy zostaje przedłużony. Ostatecznie zanika więź łącząca robotnika z ziemią, tworzą się wielkie okręgi przemysłowe — skupiska klasy robotniczej. Na gruncie r.p. powstaje nowa klasa społeczna — wielkoprzemysłowy proletariat. Klasyczny przebieg miała r.p. w Anglii, gdzie zaczęła się najwcześniej. W okresie tym wynaleziono wiele nowych urządzeń i metod wytwarzania w różnych gałęziach przemysłu; najistotniejsze zmiany dokonały się w hutnictwie żelaza i jego obróbce plastycznej, w przemyśle włókienniczym i w energetyce. W 1733 J. Kay, wynalazł mechaniczne czółenko, które ok. 2-krotnie zwiększyło wydajność pracy tkacza; wynalazek ten znajduje powszechne zastosowanie w Lancashire ok. 1760, powodując poważną dysproporcję między wydajnością pracy w zmodernizowanym tkactwie a tradycyjnym przędzalnictwie. Stan ten skłania wielu wynalazców do szukania nowych metod produkcji przędzy. Pierwszym zastosowanym w skali przemysłowej wynalazkiem była mechaniczna przędzarka J. Hargreavesa, zwana spinning-jenny, wprowadzona do przemysłu w latach 1764—68. W 1769 R. Arkwright zbudował przędzarkę ciągłą napędzaną silnikiem wodnym lub kieratem. Na podstawie tych wzorów S. Crompton w 1779 skonstruował maszynę przędzalniczą, która łączyła zalety obu poprzednich typów. Przędzarka Cromptona, nazwana mułem, dokonała rewolucji w angielskim przędzalnictwie bawełny. Rozwojowi przędzalnictwa początkowo nie towarzyszył postęp w tkactwie. Kres temu stanowi położył E. Cartwright konstruując w 1787 krosno mechaniczne. Wprowadzenie na początku XIX w. udoskonalonego krosna wpłynęło decydująco na przekształcenie manufaktury tkackiej w nowoczesny przemysł fabryczny. Tania produkcja fabryczna doprowadziła przemysł rękodzielniczy do upadku, co wywołało poważne przemiany społeczne, z których najistotniejszą była proletaryzacja majstrów tkackich. W Anglii w XVII w. z powodu wytrzebienia lasów i wzrastającej ceny węgla drzewnego został zahamowany rozwój produkcji żelaza. Wynalazek A. Darby, który zastąpił węgiel drzewny koksem rozwiązał problem paliwa. Dopiero pod koniec XVIII w. rozpowszechnia się w Anglii metoda produkcji surówki przy użyciu koksu. Przerób surówki żelaza na żelazo kute i walcowane ułatwił wynalazek H. Corta, który w 1784 opracował metodę pudlingowania żelaza i poważnie usprawnił walcownictwo. Metoda ta była 5-krotnie wydajniejsza od dawnej metody fryszerskiej. Następny etap plastycznej obróbki żelaza zrewolucjonizował H. Maudslay, który przekształcił prymitywną tokarkę w nowoczesną obrabiarkę, stosując do ciężkiej obrabiarki suport krzyżowy, wprowadzając całkowicie metalową konstrukcję oraz śrubę pociągową. Wynalezienie obrabiarki rozpoczęło proces przekształcenia manufaktur metalowych w fabryki maszyn. Mechanizacja procesów produkcyjnych w ostatnim 30-leciu XVIII w. wpłynęła na wzrost zapotrzebowania na energię mechaniczną. Problem energii rozwiązało wynalezienie maszyny parowej. J. Watt opatentował maszynę parową w 1769, a w 1776 pierwsza maszyna parowa Wat- ta została uruchomiona w hutnictwie. W pierwszej połowie XIX w. r.p. zaczęła się w krajach Europy zachodniej, w USA i w Niemczech; w drugiej połowie tego stulecia — w Rosji i Japonii. W Polsce r.p. przypada na lata 1850—90. Najszybciej rozwinął się wielki przemysł włókienniczy w okręgu łódzkim oraz przemysł górniczo-hutniczy na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. W końcu tego okresu zaczyna powstawać przemysł budowy maszyn. Proces r.p. w różnych krajach przebiega odmiennie w zależności od warunków historycznych. Niektóre kraje, do niedawna kolonialne, dopiero dziś wchodzą na drogę r.p.