Integracja pionowa w rolnictwie

Integracja pionowa w rolnictwie, czasowe łączenie (scalanie) pod kontrolą przedsiębiorstwa przemysłowego lub handlowego jednostek gospodarczych o różnym zakresie działalności, zajmujących się kolejnymi fazami produkcji i obrotu tego samego produktu (zaopatrzenie gospodarstw w środki produkcji, właściwa produkcja rolna, skup, przetwórstwo, magazynowanie, zbyt hurtowy, a często także detaliczny). Poszczególne ogniwa systemu i.p. w r. mogą funkcjonować samodzielnie, nawet przy braku systematycznej więzi między nimi. Rolnik — zgodnie ze sformułowanymi w umowie warunkami, dotyczącymi całego procesu produkcji — zobowiązuje się w zamian za pewne usługi i korzyści wytwarzać produkty rolne w Ilości, jakości i terminie określonym przez integratora. Przy i.p. w r. działalność opiera się na jednym ośrodku decyzji i obejmuje wszystkie ogniwa produkcji i obrotu od surowca rolnego do produktu gotowego. Kontraktacja może być uznana za jeden z instrumentów stosowanych w polityce integracyjnej. Umowy kredytowo-kontraktacyjne są najczęściej występującą formą rozwoju integracji. I.p. w r. stanowi wyższą formę powiązania jednostek gospodarczych niż kontraktacja, która zachodzi między dwoma bardziej niezależnymi partnerami. Inną formą jest integracja przez zawłaszczenie. I.p. w r. obejmuje najczęściej produkcję i obrót tych produktów rolnych, do których wytwarzania niezbędne są znaczne nakłady środków produkcji pochodzenia przemysłowego, a ponadto istnieje możliwość zastosowania pełnej mechanizacji pracy. Do najbardziej zintegrowanych należy drobiarstwo (przemysł brojlerów), produkcja żywca rzeźnego, niektóre działy produkcji ogrodniczej i sadowniczej. Proces i.p. w r. rozpoczął się wraz z powstawaniem zjednoczeń monopolistycznych na początku XX w. Rozkwit i.p. w r. następuje w latach SO-tych, zwłaszcza w USA i niektórych innych rozwiniętych krajach kapitalistycznych. Rozwój i.p. w r. uwarunkowały i umożliwiły zachodzące równolegle zmiany strukturalne w rolnictwie, a przede wszystkim koncentracja i specjalizacja produkcji, przeobrażenia w dziedzinie popytu konsumpcyjnego na artykuły żywnościowe, koncentracja przemysłu przetwórczego, zanikanie rynków lokalnych, zmiany organizacyjno-techniczne form handlu (rozwój supermarketów). Rozwój i.p. w r. przeczy teorii niekapitalistycznej ewolucji rolnictwa, gdyż producent rolny nie umacnia się jako drobny agrariusz. Zazwyczaj jest on właścicielem tylko części środków produkcji (np. ziemi) i części urządzeń technicznych, natomiast pozostałe środki i narzędzia produkcji należą do integratora. Producent często przeistacza się w robotnika najemnego i otrzymuje tylko stale wynagrodzenie, w warunkach rozwoju integracji rolnictwo jest stroną podporządkowaną, ponieważ integratorami, a więc stroną podejmującą decyzje ekonomiczne i organizacyjne (co i jak produkować, ile, gdzie, po jakiej cenie i kiedy sprzedawać), na ogół nie są producenci rolni. Zgadzając się na uczestnictwo w procesie integracji działają oni pod wpływem przymusu ekonomicznego. W warunkach gospodarki kapitalistycznej i zmian w koniunkturze w integracji widzą oni ustabilizowanie części dochodu, ograniczenie ujemnych skutków wahań cen, trudności zbytu itd. Ponadto intensyfikacja produkcji w rolnictwie wzmaga popyt na kredyt, usługi, pomoc specjalistów; wszystko to oferuje producentom rolnym integrator. W zamian jednak za gwarancję zbytu następuje w kapitalizmie ograniczanie produkcyjnej i handlowej niezależności wytwórcy rolnego, gdyż na skutek ścisłej reglamentacji działalności produkcyjnej popada on w zależność od integratora, który też przywłaszcza większość korzyści ekonomicznych. W konsekwencji i.p. w r. umożliwia podporządkowanie rozproszonego rolnictwa potrzebom monopoli, reprezentujących najczęściej przemysł rolno-spożywczy. W rezultacie cały proces (od produkcji po sprzedaż detaliczną) kontrolowany jest przez zespołowy kapitał rolniczy, handlowy i przemysłowy. Wyrazem podporządkowania producentów rolnych jest stałe zmniejszanie się udziału ceny wyjściowej produktów rolnych w cenie rynkowej. Próbą obrony producentów rolnych przed skutkami integracji organizowanej przez monopole jest włączenie się spółdzielczości jako integratora. W ten sposób, dzięki samorządowym cechom spółdzielni, producenci rolni uczestniczą w decyzjach integratora i tym samym w efektach ekonomicznych wynikających z i.p. w r., a spółdzielczość staje się instrumentem ochrony producentów rolnych. Rozwój spółdzielczej i.p. w r. najintensywniej wystąpił w krajach skandynawskich. I.p. w r., prowadząc do wzmożonego wyzysku producentów rolnych przez monopole, sprzyja Jednocześnie rozwojowi sił wytwórczych, racjonalizacji gospodarowania, prowadzi do zmniejszenia liczby pośredników na rynku, przyczynia się do spadku kosztów ogólnych. Gospodarstwa zintegrowane cechuje wyższy stopień specjalizacji, osiągają one lepsze efekty produkcyjne. I.p. w r. jako nieunikniony proces intensyfikacji produkcji rolnej występuję też w krajach socjalistycznych, które wykorzystują dorobek organizacyjno-techniczny integracji, jej formy lub technikę wdrażania. I.p. w r. w warunkach socjalistycznych, oznaczająca m. in. zastosowanie na dużą skalę metod produkcji przemysłowej, ma większe szanse rozwoju niż w warunkach kapitalistycznych, gdyż socjalistyczne rolnictwo stwarza obiektywnie pomyślniejsze przesłanki stosowania pionowej więzi między przedsiębiorstwami. Tempo procesu i.p. w r. zależy od rozwoju sił wytwórczych i nie jest hamowane przez układ kapitalistycznych stosunków społecznych (w socjalizmie zgodność stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych). Własność ziemi w socjalizmie (zwłaszcza w obrębie sektora państwowego) nie stanowi bariery hamującej rozwój i.p. w r., nie ma więc problemu kompensaty za ziemię (finansowanie monopolu prywatnej własności ziemi). Państwo wykorzystuje integrację do wzrostu efektywności działania w produkcji i obrocie artykułami rolnymi. Przede wszystkim wykorzystywana jest tu kontraktacja, przy czym rozwija się ona nie tylko w działach przynoszących integratorowi najwyższy i najpewniejszy dochód, ale także w działach rolnictwa szczególnie potrzebnych gospodarce narodowej (np. w Polsce od 1966 kontraktacja zbóż). W Polsce relatywnie najbardziej rozwinięte są elementy integracji w produkcji mleka, bekonów i niektórych roślin przemysłowych. I.p. w r., dokonująca się za pomocą kontraktacji, ma swoje naturalne bariery i nie może ogarnąć całego rolnictwa. Funkcja kontraktacji sprowadza się do krzewienia popytu technicznego i technologicznego oraz umacniania planowości w wymianie ekonomicznej na wsi. Procesy integracyjne rozwinięte są również w innych krajach socjalistycznych.