Kapitalizm państwowo-monopolistyczny

Kapitalizm państwowo-monopolistyczny, połączenie siły monopoli z siłą państwa w jednolity mechanizm, w celu wzmocnienia pozycji monopoli, zdławienia rewolucyjnego ruchu robotniczego i walk narodowowyzwoleńczych, ratowania ustroju kapitalistycznego, przygotowywania 1 przeprowadzania agresywnych, imperialistycznych wojen. Marksistowską teorię k.p.-m. pierwszy opracował W. Lenin. Jeszcze w okresie I wojny światowej doszedł on do wniosku, że: 1. Istnieje określona unia personalna między aparatem państwa a wielkim kapitałem monopolistycznym; przedstawiciele monopoli zajmują kluczowe pozycje w rządach państw, wysocy funkcjonariusze państwowi natomiast przechodzą do zarządów korporacji przemysłowych i finansowych. Następuje wzajemne zrastanie się i przenikanie wpływów. Państwo stapia się coraz ściślej z potężnymi związkami monopolistów. Unia personalna banków i przemysłu zostaje uzupełniona unią z aparatem państwa. 2. Rozwój k.p.-m. dokonuje się szybko, zwłaszcza w okresach wielkiego nasilenia sprzeczności kapitalizmu, w czasach współczesnych wojen totalnych. Wynika to z faktu, że wojny prowadzone obecnie wymagają koncentracji wszystkich sił walczących państw, zaostrzają antagonizmy społeczne (dowodem tego były np. masowe ruchy przeciwko agresji USA w Wietnamie), zwiększają koszty prowadzenia wojny. Wojny w XIX w. pochłaniały (w przybliżeniu) 14% dochodu narodowego państwa prowadzącego wojnę. W okresie I wojny światowej natomiast Niemcy wydatkowały już 42% dochodu narodowego, a w czasie II wojny nawet 67,8%, Anglia zaś odpowiednio — 37 i 55,7%, USA — 14,4 i 43,4% dochodu narodowego. Dążąc do zwycięstwa, państwa zabiegają o pozarynkowy rozdział surowców, urządzeń produkcyjnych i siły roboczej, a w razie potrzeby o racjonowanie żywności. A zatem jest to działanie zmierzające do uniknięcia normalnego funkcjonowania mechanizmu rynkowego, również w jego zmodyfikowanej przez monopole formie. Lenin uważał, że k.p.-m. w okresach wojny stanowi „raj” dla kapitalistów i „piekło” dla robotników. Kapitaliści bowiem mają zapewnione olbrzymie zamówienia rządowe i odpowiednie zyski, robotnicy natomiast pozbawieni są prawa do strajków, urlopów i odpoczynku, tracą często swoje oszczędności i niekiedy skazani są na głodowanie. Po wojnie zakres wpływu k.p.-m. ulega zwężeniu, lecz jest nadal większy niż w okresie poprzedzającym wojnę. 3. K.p.-m. jest najściślej związany z ogólnym procesem koncentracji produkcji i powstaniem monopoli. Związek ten jest dwustronny: z jednej strony zmonopolizowanie wielu kluczowych gałęzi gospodarki ułatwia państwu oddziaływanie na gospodarkę, łatwiej jest bowiem porozumieć się z niewielką liczbą dużych korporacji niż z milionami drobnych producentów, z drugiej zaś rozwój znaczenia ekonomicznego państwa sprzyja procesowi monopolizacji ważnych gałęzi produkcji (niekiedy nawet narzuconej przez państwo). W ten sposób „dokonano przejścia od monopolu w ogóle do monopolu państwowego (…), rozwój postępował od kapitalizmu do imperializmu, od monopolu do upaństwowienia” (Lenin). 4. K.p.-m. jako nowy szczebel w dziedzinie koncentracji produkcji i centralizacji kontroli i dyspozycji nie stanowi zaprzeczenia istoty kapitalizmu ani nie oznacza stopniowego jego zanikania i dążenia do niedostrzegalnego przeobrażenia kapitalizmu w socjalizm lub w syntezę kapitalizmu z socjalizmem. Przeciwnie, jest on wyrazem konieczności obrony systemu kapitalistycznego (przeciwdziałania gwałtownym fluktuacjom cyklu koniunkturalnego, masowemu bezrobociu, tendencjom do stagnacji gospodarki) za pomocą środków nakręcających koniunkturę. A zatem k.p.-m. jest wynikiem ogólnego kryzysu kapitalizmu. 5. K.p.-m. stanowi najwyższy — z możliwych w kapitalizmie — szczebel koncentracji i uspołecznienia środków produkcji, między nim a socjalizmem nie ma żadnych pośrednich szczebli. Oznacza to, że k.p.-m. stanowi najdalej posunięte przygotowanie materialnych warunków i organizacyjnych form nowego ustroju społecznego. Wystarczy wskazać, że w takich krajach, jak W. Brytania, Francja, NRF, Włochy, Austria w rękach państwa znajduje się duża część finansów i wiele ważnych gałęzi produkcji. Tak wielka koncentracja własności państwowej powoduje konieczność programowania lub planowania produkcji na wiele lat naprzód. Nie można bowiem zarządzać gałęzią produkcji (np. przemysłem węglowym w W. Brytanii) zatrudniającą 0,5 min osób, inwestować w jej rozwój bez planu i programu. Lenin (w ślad za Engelsem) sądził, że planowanie w warunkach kapitalizmu wzmaga się wraz z rozwojem monopoli i ich zrastaniem się z państwem. Oczywiście, ponieważ oprócz monopoli działają miliony przedsiębiorstw nie zmonopolizowanych, które nadal w podejmowaniu produkcji kierują się tylko zyskiem, to „…zupełnej planowości trusty nie dawały, nie dają jej dotąd i dać nie mogą” (Lenin). W okresie współczesnego kapitalizmu, zwłaszcza od czasu wielkiego kryzysu ekonomicznego lat 30-tych, poważnie wzrosła rola ekonomiczna państwa: staje się ono największym przedsiębiorcą, zatrudniającym miliony ludzi, rośnie udział jego i innych instytucji publicznych (samorządów prowincjonalnych i komunalnych) w podziale wytworzonej produkcji. Przemiany te nie naruszają klasowej istoty państwa.