Stosunki produkcji

Stosunki produkcji, stosunki wzajemne ludzi w procesie produkcji. Ludzie wytwarzając różne potrzebne społeczeństwu dobra i usługi oddziałują nie tylko na przyrodę, której przedmioty przekształcają w procesie produkcji w celu zaspokojenia swoich potrzeb, lecz także oddziałują wzajemnie na siebie, czyli — jak to określił Marks — wymieniają między sobą swoją działalność. Z tego punktu widzenia można by produkcję społeczną określić jako proces wymiany materii między społeczeństwem a przyrodą z jednej strony (tę stronę produkcji wyrażają siły wytwórcze) oraz różnych prac i usług między jednostkami produkującymi — z drugiej strony. Wymiana działalności między ludźmi stanowi najbardziej ogólną i wieczną treść pojęcia „s.p.”, która z kolei przejawia filę w różnych swoistych dla danego społeczeństwa i przemijających formach. Najważniejsze z nich — to formy własności środków produkcji, następnie wynikające z niej formy podziału społeczeństwa na różne grupy społeczne (klasy, warstwy itp.) i ich wzajemne stosunki, wreszcie uwarunkowane przez nie formy podziału produktów. Podstawowe znaczenie ma forma własności środków produkcji. Najogólniej biorąc, własność może być prywatna lub społeczna. Pierwszej towarzyszy podział społeczeństwa na antagonistyczne klasy -uprzywilejowanych właścicieli środków produkcji. oraz klasy pozbawione wszelkich lub podstawowych środków produkcji, podział zaś produktów odbywa się w ten sposób, że kłosy właścicieli przywłaszczają sobie bez ekwiwalentu część produktów wytworzonych przez klasy pozbawione własności (wyzysk). W społeczeństwach opartych na społecznej własności środków produkcji nie występuje zazwyczaj w ogóle podział klasowy, a jeżeli występuje, to klasy te nie mają przeciwstawnych interesów (nie są antagonistyczne) i żadna z nich nie jest pozbawiona środków produkcji; podział produktów odbywa się bez -wyzysku. Własność prywatna może być wielka i drobna, stosownie do tego mogą występować klasy wielkich i drobnych właścicieli; tych ostatnich nazywa się często także drobnymi producentami. Drobna własność prywatna nie występuje nigdy jako podstawowa forma własności w danym społeczeństwie, lecz jest uzupełnieniem panującej w społeczeństwie wielkiej własności prywatnej lub własności społecznej. Własność społeczna może być powszechna, np. własność państwowa lub grupowa, rodowa, gminna, spółdzielcza (własność). Wg tych ogólnych cech s.p. można podzielić społeczeństwa oparte na własności prywatnej i kolektywnej, antagonistyczne i nieantagonistyczne, klasowe i bezklasowe, oparte na wyzysku i te, w których wyzysk nie występuje. Do pierwszej grupy należą społeczeństwa: niewolnicze, feudalne i kapitalistyczne, do drugiej — społeczeństwa pierwotne, socjalistyczne i komunistyczne.