Ekonomia polityczna
Ekonomia polityczna, nauka o stosunkach ekonomicznych i prawach rządzących produkcją, podziałem, wymianą i konsumpcją na różnych szczeblach rozwoju społeczeństwa. Nazwa „ekonomia” pochodzi od Arystotelesa (384—322 p.n.e.), który pojęciem tym określał naukę o prawach gospodarstwa domowego (oikos — dom, nomos — prawo). Nazwa „ekonomia polityczna” pojawiła się dopiero na początku XVII w., a przymiotnik „polityczna” miał wskazywać, że chodzi tu o prawa gospodarstwa państwowego, o zagadnienia społecznego gospodarowania. W Polsce pojęcie „e.p.” było dość powszechnie używane w końcu XIX i na początku XX w. Nazwa ta przyjęta przez Marksa i Engelsa z francusko-angielskiej tradycji naukowej, weszła na trwałe do literatury marksistowskiej. Od końca XIX w. w uniwersyteckiej nauce krajów anglosaskich używana jest nazwa „ekonomika” (economics). Wynika to głównie z wyraźnej dominacji prakseologicznego nurtu w burżuazyjnej ekonomii, a w pewnym stopniu także z chęci podkreślenia całkowitej odrębności ekonomii burżuazyjnej od marksistowskiej e.p. Jak widać zatem, różnice w przedmiocie i metodzie badań społecznego procesu gospodarowania znalazły odbicie także w samej nazwie dyscypliny. Produkcja, podział i wymiana składają się na pojęcie gospodarowania, odbywającego się zawsze w określonych stosunkach ekonomicznych. Stosunki te wyrażają się w historycznie ustalonych formach własności środków produkcji i ukształtowanym na ich gruncie ekonomicznym mechanizmie gospodarowania, w położeniu różnych grup i klas społecznych w procesie produkcji oraz w stosowanych zasadach podziału wytworzonego dochodu narodowego między członków społeczeństwa. Konsumpcja jest naturalnym celem ludzkiego gospodarowania, a zatem ostatnim ogniwem społecznego procesu reprodukcji. Nie zawsze jednak stanowi ona cel bezpośredni. Charakter związku między konsumpcją a całym procesem gospodarowania determinują panujące stosunki ekonomiczne. W warunkach kapitalistycznej własności środków produkcji, bezpośrednim celem gospodarowania staje się zysk, który odsuwa konsumpcję na dalszy plan, wobec czego realizowana jest ona jedynie w sposób zapewniający kapitalistycznemu przedsiębiorcy wymaganą stopę zysku. Uspołecznienie środków produkcji nie oznacza wprawdzie likwidacji kategorii zysku, lecz prowadzi do zmiany jego treści i funkcji ekonomicznych. W ustroju socjalistycznym zysk, za pośrednictwem mechanizmu centralnego planowania i zarządzania, zostaje podporządkowany nadrzędnemu celowi, którym jest dążenie do optymalnego zaspokojenia materialnych i kulturalnych potrzeb społeczeństwa. Wynika zatem, że problematyka konsumpcji, która w kapitalizmie w ograniczonym stopniu stanowiła przedmiot zainteresowania e.p. w ustroju socjalistycznym nabiera zasadniczego znaczenia. Między członami społecznego procesu reprodukcji, jak i odrębnie w każdym z nich występują różnego rodzaju związki przyczynowo-skutkowe. Na podstawie wszechstronnej analizy i uogólnień tych związków formułowane są obiektywne prawa ekonomiczne, które stanowią najbardziej istotną treść przedmiotu marksistowskiej e.p. Prawidłowości te badane są przez marksistów zawsze w ścisłym związku z historycznie ukształtowaną formacją społeczno-ekonomiczną. Istnieją różne grupy praw ekonomicznych. Należą do nich: prawa przyczynowe, wyrażające obiektywne związki między określoną przyczyną a skutkiem, prawa współistnienia, określone także mianem praw struktury, oraz prawa, które można przedstawić za pomocą funkcji matematycznych. Obiektywność praw ekonomicznych polega na tym, że odzwierciedlają one rzeczywiste, realne właściwości procesów gospodarczych. W procesie produkcji muszą być zachowane (przy danym poziomie wiedzy) określone relacje techniczne między wytwarzanymi produktami. Relacje te, nazwane techniczno-bilansowymi prawami produkcji, są niezależne od charakteru panujących stosunków produkcji. Istnieją również prawa rządzące zachowaniem się ludzi w procesie produkcji. Dotyczą one całego systemu motywacji ściśle związanego z charakterem panujących stosunków produkcji.
Ponadto występują prawa dotyczące podziału pracy, tj. uczestnictwa poszczególnych osób w procesie gospodarowania. Działanie większości praw ekonomicznych ogranicza się do określonej formacji społecznej lub tylko do pewnej fazy rozwoju tej formacji. Pewna grupa praw natomiast może występować w różnych ustrojach społeczno-ekonomicznych, jeśli zachowane zostaną obiektywne warunki będące źródłem działania tych praw. Istnieją również ogólne prawa socjologiczne rządzące rozwojem społeczeństw. E.p. bada tego rodzaju prawa z uwzględnieniem ich historycznego zasięgu i na tej podstawie stara się wyjaśnić prawidłowości powstania, rozwoju i upadku danego systemu społeczno-ekonomicznego. Badanie obiektywnych praw równowagi, ruchu i rozwoju, działających w procesie gospodarowania, nie pozostaje w sprzeczności z klasowym charakterem marksistowskiej e.p., która dąży do poznania rzeczywistości i wykorzystania obiektywnych praw w imię postępu społeczno-ekonomicznego i w interesie klasy robotniczej, będącej głównym nosicielem tego postępu. Dlatego badania naukowe prowadzone z punktu widzenia marksistowskiej ekonomii są nieodłącznie związane z ideologicznym zaangażowaniem badacza. W odróżnieniu od wielu ekonomik szczegółowych, nauk, które badają ekonomiczno-organizacyjne aspekty określonych dziedzin ludzkiego gospodarowania, e.p. zajmuje się różnego rodzaju prawidłowościami społecznego procesu reprodukcji, ujmując je z punktu widzenia koniecznej zgodności sił wytwórczych ze stosunkami produkcji.
