Kryzys agrarny

Kryzys agrarny, ekonomiczny kryzys nadprodukcji w rolnictwie krajów kapitalistycznych. K.a. odznaczają się pewnymi swoistymi właściwościami; 1. W odróżnieniu od cyklicznych kryzysów przemysłowych, głównym symptomem k.a. nie jest zmniejszenie się produkcji rolnej, lecz tylko silny spadek cen i dochodów rolniczych; składa się na to wiele przyczyn: a) monopol prywatnej własności ziemi powoduje małą mobilność kapitału zaangażowanego w rolnictwie; w okresie kryzysu farmer nie porzuca swojego gospodarstwa i nie zaprzestaje produkcji; b) duże koszty stałe produkcji (w skład których wchodzi renta gruntowa) stanowią istotną przeszkodę w dostosowywaniu się producentów rolnych do zmian koniunktury rynkowej; c) czynniki związane z naturalnymi i technicznymi właściwościami produkcji rolnej powodują także osłabienie reakcji producentów na zmiany cen. Długotrwały cykl produkcyjny oraz konieczność zachowania naturalno-technicznych proporcji między poszczególnymi działami produkcji (np. płodozmian, produkcja zwierzęca, zapewnienie paszy) powodują, że proces przestawienia się na inny rodzaj produkcji w gospodarstwach rolnych jest niezwykle utrudniony. 2. Wobec braku możliwości odpowiedniego przestawienia lub ograniczenia produkcji rolnej, zmniejszenie się popytu w okresie pogorszenia ogólnej koniunktury gospodarczej sprawia, że ceny artykułów rolnych spadają o wiele bardziej niż ceny artykułów przemysłowych. Istotny wpływ na rozwarcie nożyc cen na niekorzyść rolnictwa ma także fakt, że wiele gałęzi przemysłu opanowanych jest przez monopole, które bronią się skutecznie przed obniżeniem cen, podczas gdy w samym rolnictwie występuje jeszcze wolna konkurencja. W okresie kryzysu drastyczny spadek cen artykułów rolnych powoduje powstanie znacznych zadłużeń rolnictwa z tytułu renty gruntowej, kredytów hipotecznych i innych zobowiązań finansowych. W okresie ożywienia gospodarczego natomiast, wzrastające dochody rolnictwa w dużej mierze pochłaniane są przez spłaty tych zadłużeń. W ten sposób nawet w fazie ogólnej prosperity rolnictwo nie jest w stanie w pełni wykorzystać warunków sprzyjających wzrostowi gospodarczemu. Omawiając charakterystyczne cechy k.a. należy jednocześnie podkreślić, że powstają one, ogólnie rzecz biorąc, z tej samej przyczyny, co kryzysy przemysłowe. ,,W ostatecznym rachunku — pisze Marks — przyczyną wszystkich rzeczywistych kryzysów jest zawsze nędza i ograniczona konsumpcja mas w przeciwieństwie do dążenia produkcji kapitalistycznej, aby tak rozwijać siły produkcyjne, jak gdyby ich granicę stanowiła absolutna zdolność konsumpcyjna społeczeństwa”. Ograniczenie rynków zbytu powoduje w rolnictwie tendencję do nadprodukcji przyjmującej przewlekły charakter (stąd często mowa o chronicznych k.a.). Wzrost produkcji rolnej pod wpływem okresowej poprawy sytuacji rynkowej natrafia po pewnym czasie na wzmożone trudności realizacji. Niezwykle ostry i przewlekły charakter miał k.a. w okresie międzywojennym. Po kilkuletnim boomie spowodowanym przez wojnę, rolnictwo Ameryki Północnej, a następnie także wielu innych wysoko rozwiniętych krajów kapitalistycznych zaczęło na nowo przeżywać ostry kryzys nadprodukcji. Opinie na temat charakteru powojennego k.a. są podzielone. Wielu ekonomistów uważa, że głównym źródłem chronicznego k.a. w gospodarce kapitalistycznej jest sprzeczność między tendencją do obniżania się społecznej ceny produkcji w rolnictwie a ograniczoną możliwością przystosowania się do jej poziomu podstawowej grupy gospodarstw. Wobec stałej nadprodukcji artykułów rolnych i niskiej elastyczności popytu na żywność i surowce rolne, warunki konkurencji na rynku rolnym są szczególnie niedogodne. Powodują one, że opłacalna produkcja osiągana jest jedynie przez gospodarstwa o wysokiej wydajności pracy, rosnącej skali produkcji i efektywnych nakładach kapitałowych. Sprzeczność między ograniczonością źródeł akumulacji w gospodarce chłopskiej lub farmerskiej a rosnącymi wymaganiami kapitałochłonności w rolnictwie powoduje, że k.a. jest obecnie przede wszystkim kryzysem struktury agrarnej. Można również spotkać się z poglądem, że przyczyn braku równowagi na rynku artykułów rolnych należy doszukiwać się w ogólnej ewolucji kapitalizmu, w przeobrażeniach, jakie zaszły w całej jego strukturze ekonomicznej w czasie II wojny światowej i po wojnie. Zburzenie starego międzynarodowego podziału pracy i wzmożenie procesów rozprzęgania się światowego systemu gospodarki kapitalistycznej spowodowały znaczne zaostrzenie problemu rynków dla produktów rolnych. W rozważaniach tych uwaga koncentrowana jest nie tyle na przyczynach braku równowagi między podażą artykułów rolnych a popytem na nie na poszczególnych rynkach, ile przede wszystkim na związku między sprzecznościami wewnętrznego rozwoju poszczególnych krajów a sprzecznościami rozwoju światowego rynku kapitalistycznego. Główną przyczyną obecnego k.a. nie jest więc przestarzała struktura agrarna, lecz na odwrót — k.a. doprowadził do konieczności przebudowy dotychczasowej struktury agrarnej. Zmiany struktury agrarnej dokonywane przez koncentrację kapitału i własności ziemskiej przebiegają w warunkach narastania ostrych konfliktów społecznych. Rozstrzygnięcie tzw. kwestii chłopskiej odbywa się w kapitalizmie ze szkodą i krzywdą dla znacznej części ludności rolniczej, która zalicza się do najuboższych grup społeczeństwa i ma najmniejsze szanse awansu społecznego i poprawy swojego bytu. Ze względu na wzrost napięć społecznych, towarzyszących temu procesowi, rządy krajów kapitalistycznych podejmują środki zmierzające do podtrzymywania cen, dochodów rolniczych oraz subsydiowania rolnictwa. Współczesny interwencjonizm państwowy nie służy jednak obronie drobnotowarowego producenta; z jednej strony sprzyja on podniesieniu dochodów i zdolności akumulacji w wysokotowarowych gospodarstwach kapitalistycznych, z drugiej zaś osłabieniu wzrostu produkcji rolnictwa jako całości. Subsydia i dotacje za wycofywanie gruntów rolnych spod uprawy są coraz powszechniej stosowanymi środkami ingerencji państwa w sprawy rolnictwa i rynku rolnego. Ograniczanie zdolności produkcyjnych rolnictwa, gdy rzeczywiste zapotrzebowanie na środki żywności dalekie jest od zaspokojenia, nawet w rozwiniętych krajach kapitalistycznych, jest wyrazem głębokich sprzeczności występujących w gospodarce kapitalistycznej.