Pańszczyzna

Pańszczyzna, szczególna forma renty feudalnej odrobkowej, występująca w systemie gospodarki folwarcznej. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana panowała w Europie środkowej i wschodniej od XV i XVI w. do połowy XIX w.; występowała w Rosji, Prusach, Czechach, na Węgrzech, Litwie, w Rumunii i Polsce. Folwark pańszczyźniany — gospodarstwo rolno-towarowe kierowane przez właściciela, jego urzędnika lub dzierżawcę. Folwarki należały do panującego (lub państwa), kościołów i klasztorów oraz do szlachty; w Polsce rozwinęły się w XV w., a w XVI w. były już dominującą formą gospodarowania. P. dostarczała darmowej chłopskiej siły roboczej. W XIII i XIV w. występowała w Polsce przeważnie renta czynszowa, która zanikła w okresie powstawania gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej; rozwój tej ostatniej spowodowany był wzrostem zapotrzebowania na artykuły rolne w kraju oraz w odczuwających brak płodów rolnych gęsto zaludnionych, posiadających rozwinięty przemysł rękodzielniczy krajach Europy zachodniej. Zmiana renty czynszowej na p. była więc rezultatem rozwoju wymiany towarowo- -pieniężnej i powstania międzynarodowego rynku europejskiego. Na tym polegała zasadnicza różnica między p. a rentą odrobkową, występującą we wczesnym średniowieczu, która była wynikiem panowania gospodarki naturalnej. Pomiędzy naturalną gospodarką chłopa pańszczyźnianego a towarową produkcją folwarku występuje wyraźna sprzeczność. Podstawą ekonomiczną p. była feudalna własność ziemi. Podstawę prawną obowiązku p. dawało w Polsce przywiązanie chłopa do ziemi (Statut Piotrkowski 1496) i wprowadzenie obowiązku p. w wymiarze nie mniejszym niż 1 dzień w tygodniu z lana, tj. ok. 17 ha (Statut Toruński 1520). Mało wydajna praca poddanych chłopów prowadziła do stałego zwiększania p. tygodniowej, która w XVII w. dochodziła nawet do 8 dni z lana. W tych warunkach p. wykonywać musieli członkowie rodziny lub wynajęci parobcy. Gospodarstwa duże (łanowe) dostarczały p. sprzężajnej, gospodarstwa małe — pieszej. Właściciel folwarku określał wielkość gospodarstw chłopskich w zależności od potrzeb folwarku w zakresie robocizny i sprzężaju. Zróżnicowanie gospodarstw chłopskich w tym okresie nie ma nic wspólnego z kapitalistycznym rozwarstwieniem wsi. Gospodarstwo chłopskie musiało zapewnić nie tylko reprodukcję siły roboczej, ale także narzędzi produkcji i inwentarza żywego. Wzrost ucisku pańszczyźnianego chłopa prowadził do zaostrzenia walki klasowej występującej w różnych formach: od biernego oporu w wykonywaniu p., czego konsekwencją był spadek wydajność; pracy i wydajności ziemi, przez zbiegostwo do wielkich ruchów chłopskich, które wstrząsały posadami Rzeczypospolitej. Spadek wydajności pracy oraz wzrost kosztów administracji i nadzoru w wielkich latyfundiach magnackich doprowadził w XVIII i w pierwszej połowie XIX w. do prób zmiany p. na rentę pieniężną; były to jednak przypadki dość rzadkie. Na początku XIX w. zostało zniesione poddaństwo w Księstwie Warszawskim i na ziemiach zaboru pruskiego, mimo to p. utrzymała się do czasu uwłaszczenia chłopów. Na ziemiach polskich zaboru pruskiego zniesiono p. wraz z uwłaszczeniem chłopów. Na ziemiach polskich zaboru austriackiego p. zniesiono w 1848 przez uwłaszczenie chłopów. W Królestwie Polskim w 1861 zmieniono p. na okup pieniężny, a w 1864 wydany został ukaz o uwłaszczeniu chłopów.