Polska myśl ekonomiczna

Polska myśl ekonomiczna, w swoim rozwoju historycznym wyrastała z rodzimych warunków społeczno-ekonomicznych, przyswajając sobie równocześnie i adaptując do potrzeb polskiego procesu historycznego treści ideowe i tezy naukowe ukształtowane w krajach bardziej rozwiniętych. W wiekach średnich oraz w początkach wieków nowożytnych p.m.e., podobnie jak myśl ekonomiczna innych krajów, przejawia się w formie poglądów ekonomicznych związanych z poglądami moralnymi, religijnymi, prawnymi i filozoficznymi. Dopiero wraz z powstaniem i rozwojem kapitalizmu wykształciła się odrębna myśl ekonomiczna, z której w późniejszym okresie powstały naukowe systemy ekonomiczne. Początkowo w p.m.e. dominują elementy średniowiecznej koncepcji kanonistycznej. Pierwszym okresem znacznego postępu w p.m.e. jest epoka Odrodzenia. Rozwój gospodarki towarowej i elementów znamionujących początki stosunków kapitalistycznych, ogólny rozkwit kultury i nauki stanowią tło osiągnięć ówczesnej p.m.e. Dużą wagę zaczyna przywiązywać się do metod badawczych opartych na obserwacji rzeczywistości i empiryzmie. Osiągnięciem na miarę światową są ekonomiczne rozprawy M. Kopernika, w których autor dochodzi do sformułowania pewnych obiektywnych praw obiegu pieniężnego, a zwłaszcza prawa wypierania z obiegu lepszej monety przez gorszą. Wybitną rolę w epoce Odrodzenia odegrały też pisma A. Frycza-Modrzewskiego, w których podważa on podstawy feudalnej struktury społecznej i występuje w obronie interesów chłopów i mieszczan. W dziedzinie ekonomicznej propaguje zalety cechujące wczesnoburżuazyjne poglądy i wysuwa nowe, mieszczańskie pojęcie własności. W części radykalnej, społecznej literatury ariańskiej, wyrażającej interesy grup plebejskich, poddawane są ostrej krytyce podstawy feudalizmu i to w sensie ustroju klasowego. W XVI w. występują w Polsce elementy wczesnego merkantylizmu (systemu monetarnego), choć nie znajdujemy żadnego zwartego programu tego systemu. Oprócz wskazanych elementów postępowej ideologii ekonomicznej rozpowszechnione są koncepcje kanonistyczne, stanowiące już wówczas ideowy oręż reakcji feudalno-katolickiej. W związku z przeobrażeniami w bazie ekonomicznej (ukształtowanie się folwarku szlacheckiego i rozwój handlu zbożem) elementy koncepcji monetarnych występują w Polsce poczynając od połowy XVI w. w szczególnej postaci bulionizmu szlacheckiego. Główne postulaty tych autorów sprowadzają się do zawarcia granic i redukcji monety. W pierwszej połowie XVII w. rodzi się również program protekcjonistyczno-merkantylistyczny, w którym głoszono, że głównym warunkiem rozwoju kraju jest uprzemysłowienie i rozwój miast. Ten przeciwstawny szlacheckiemu bulionizmowi system poglądów kryje w sobie obiektywny walor burżuazyjny. W połowie XVII w. powstaje tzw. nurt protekcjonizmu magnackiego, dla którego problemem wyjściowym staje się zaspokojenie finansowych potrzeb państwa. Program rozwoju przemysłu i handlu jest tym, co odróżnia protekcjonistów magnackich od przedstawicieli bulionizmu szlacheckiego. Koncepcje te nie wywarły jednak wpływu na politykę gospodarczą szlachty obawiającej się, że rozwój miast i uprzemysłowienie kraju może doprowadzić do absolutystycznych przekształceń w nadbudowie politycznej. Dlatego ogółowi szlachty bliższe są zwulgaryzowane koncepcje dawnej kanonistyki broniące istniejącego podziału na stany i szerzące pogardliwy stosunek do zajęć miejskich. Mieszczaństwo polskie, aż do czasów Sejmu Czteroletniego, nie potrafiło stworzyć ogólnopaństwowego programu gospodarczego; istotnego znaczenia natomiast nabierały, zwłaszcza w XVII i XVIII w., partykularne interesy poszczególnych miast (Gdańsk) reprezentowane w myśli ekonomicznej. Ponowny okres szybkiego rozwoju p.m.e. rozpoczyna się w XVIII w. od momentu pewnego ożywienia gospodarczego. Węzłowym problemem ekonomicznym, rozpatrywanym w literaturze, jest kwestia agrarna, od rozwiązania której zależą większe możliwości rozwoju gospodarczego kraju. Początkowo program sprowadza się do postulatu ochrony chłopa przed nadmiernym wyzyskiem i uciskiem feudalnym. W późniejszym okresie, poczynając od S. Leszczyńskiego, wysuwane są różne projekty reform stosunków agrarnych: ustalenie i ograniczenie patrymonialnej władzy pana, pańszczyzny wydzielonej, czynszu. Znacznie pełniejszy program w kwestii agrarnej przyniosła epoka Oświecenia. Fizjokraci propagują wolność osobistą chłopa i własność typu burżuazyjnego, choć ten ostatni postulat nie jest pozbawiony tendencji feudalnych; S. Staszic wysuwa program burżuazyjnego rozwoju gospodarstw chłopskich (w pierwszej fazie — czynsz), a H. Kołłątaj zaleca burżuazyjną ewolucję folwarku dzięki nadaniu chłopu wolności osobistej i wywłaszczeniu go z ziemi. Drugim problemem, na temat którego szeroko dyskutowano, jest protekcjonizm gospodarczy. Koncepcje protekcjonistyczne głoszą w połowie XVIII w. S. Konarski i S. Garczyński, a w epoce Oświecenia do ich rozwoju przyczyniają się publikacje w wydawanych wówczas czasopismach. Koncepcje te rozwijali również J. Wybicki i J. F. Nax. Program protekcjonistyczny wysuwa na czoło postulaty wszechstronnego poparcia uprzemysłowienia, rozwoju miast i gospodarki miejskiej, zwiększenia zaludnienia, rozwoju handlu, budowy dróg, kanałów, portów, usprawnienia finansów, rozwoju stosunków kredytowych. W p.m.e. XVIII w. pojawiają się elementy teorii wczesnoklasycznej, i to zarówno w powiązaniu z programem wolnego handlu, jak też protekcjonistycznym. Znajduje to wyraz zarówno w nowym podejściu do zjawisk ekonomicznych (wprowadzanie metod stosowanych w naukach przyrodniczych), jak też w zwróceniu szczególnej uwagi na znaczenie produkcji w tworzeniu bogactw.