Równowaga gospodarcza
Równowaga gospodarcza (ekonomiczna), termin, który w koncepcjach poszczególnych szkół ekonomicznych i w odniesieniu do różnych systemów społeczno-ekonomicznych, nie ma tej samej treści. Najogólniej (uwzględniając to co jest wspólne różnym teoriom) oznacza on wzajemną zgodność wielkości ekonomicznych (produkcji, popytu, cen, dochodów itd.). Pierwszą wielką teorię równowagi gospodarki narodowej stworzyła szkoła fizjokratów (-* fizjokratyzm). Tzw. tablica ekonomiczna Quesnaya przedstawia w postaci zależności liczbowych związki między wielkością produkcji rolnictwa i rzemiosła a popytem zgłaszanym na tę produkcję przez poszczególne klasy zgodnie z wielkością ich dochodów. Stan równowagi oznacza w tej teorii taki układ zgodności między wspomnianymi wielkościami, w którym osiągany jest największy ogólny wynik działalności gospodarczej (produkt czysty). Rozwiniętą teorię r.g. (tzw. równowagi ogólnej) stworzyła następnie lozańska szkoła burżuazyjnej ekonomii politycznej. Przedstawia ona ogół zjawisk ekonomicznych gospodarki kapitalistycznej typu wolnokonkurencyjnego w postaci modelu matematycznego, tj. układu zależności funkcyjnych. Ze względu na zastosowane narzędzia analizy koncepcja ta ma charakter marginalistyczny (używa -* krańcowych wielkości). Traktuje ona niektóre wielkości jako dane, nie podlegające zmianie w trakcie całej analizy; są nimi: liczba i struktura ludności, stan wiedzy technicznej, preferencje ludności oraz warunki naturalne. Założenie takie nadaje tej teorii charakter statyczny (nie uwzględnia ona zmian następujących w czasie). W tych granicach analizowana jest działalność właścicieli kapitału i siły roboczej oraz przedsiębiorców, wg następujących najważniejszych zależności: 1. między oferowaną przez właścicieli czynników wytwórczych podażą tych czynników a ceną ich użytkowania — procentem od kapitału, rentą gruntową i płacą roboczą; 2. między nakładami czynników wytwórczych a wielkością wytwarzanej produkcji (tzw. funkcja produkcji); 3. między popytem zgłaszanym przez przedsiębiorców na czynniki wytwórcze a cenami tych czynników, uwzględniając warunki ich użytkowania (funkcję produkcji) i popyt na wytwarzane za ich pomocą dobra; 4. między oferowaną przez przedsiębiorców podażą dóbr a ich cenami; 5. między popytem na dobra zgłaszanym przez wszystkich uczestników a cenami tych dóbr, dochodami i preferencjami nabywców. Należy podkreślić, że wszystkie te rodzaje zależności (funkcje produkcji, funkcje popytu i podaży dla wszystkich czynników wytwórczych i wytwarzanych dóbr) tworzą jeden, wewnętrznie powiązany układ. A zatem, określenie równości popytu z podażą czynników wytwórczych jest możliwe, jeśli określone są warunki ich użytkowania oraz popyt na wytwarzane za ich pomocą dobra. Popyt ten zaś zależy od cen tych dóbr i dochodów nabywców. Dochody natomiast są określone przez ceny i ilości czynników wytwórczych, których dostarczą przedsiębiorcom. Powróciliśmy więc do punktu wyjścia naszego przykładu. Ogólnie, określenie którejkolwiek wielkości ekonomicznej w tym zamkniętym kręgu zależności wymaga jednoczesnego określenia wszystkich pozostałych. Wykazanie tego stanowi jedno z trwałych osiągnięć omawianej teorii. Teoria równowagi ogólnej ma więc charakter integralny, co oznacza, że zgodność w obrębie poszczególnych cząstek gospodarki jest traktowana jako podporządkowana zgodność całego układu. Równość popytu z podażą poszczególnych dóbr, uzgodnienie dochodów z wydatkami poszczególnych konsumentów czy przedsiębiorstw jest uznawane za osiągnięcie stanu równowagi, jeśli osiągnięta jest jednocześnie równowaga całego układu. W teorii równowagi ogólnej dowodzi się, że jeżeli motywem działania uczestników jest maksymalizacja dochodów i istnieje doskonała konkurencja (przy spełnieniu jeszcze innych warunków), można określić taki układ wszystkich wielkości ekonomicznych, w którym zrównuje się podaż z popytem na wszystkie czynniki wytwórcze i wszystkie dobra, dając w efekcie określoną wielkość dochodów wszystkich uczestników. Stan taki uznany jest za optymalny, jeśli poprawa sytuacji dowolnej jednostki może nastąpić tylko kosztem pogorszenia sytuacji którejkolwiek z innych jednostek. Teoria równowagi ogólnej została poddana krytyce zarówno w ekonomii burżuazyjnej, jak i ekonomii marksistowskiej. Krytykując ją, głównie z powodu zbyt dużego upraszczania rzeczywistości gospodarki kapitalistycznej, ekonomiści burżuazyjni albo tworzyli odrębne koncepcje równowagi, albo dążyli do rozwinięcia teorii szkoły lozańskiej, usuwając niektóre jej słabe strony. Przykładem pierwszego kierunku jest prowadzona, zwłaszcza przez neoklasyczną szkołę burżuazyjnej ekonomii politycznej Marshall, analiza poszczególnych równowag cząstkowych (firmy, rynku), a więc nie przyjmująca głównej zasady teorii równowagi ogólnej. Przykładem drugiego kierunku jest dalszy rozwój tej teorii m. in. na podstawie nowoczesnych metod matematycznych np. analiza nakładów i wyników produkcji Leontiefa oraz próby jej dynamizacji (teorie wzrostu gospodarczego). Ekonomia marksistowska, krytykując przede wszystkim apologetyczny charakter różnych teorii równowagi gospodarki kapitalistycznej, rozwinęła odmienny zespół narzędzi służących do badania tego problemu (głównie na podstawie schematów reprodukcji K. Marksa). Obecnie mimo istotnych różnic poglądów na sprawy równowagi, występuje zjawisko coraz szerszego stosowania przez różne kierunki ekonomii tych samych technicznych narzędzi analizy. Dotyczy to zwłaszcza nowoczesnych matematycznych sposobów ujmowania zależności gospodarki narodowej.
