Mierniki oceny działalności przedsiębiorstwa
Mierniki oceny działalności przedsiębiorstwa, odpowiednio dobrane informacje liczbowe odzwierciedlające określone stany i zdarzenia gospodarcze. W praktyce gospodarczej m.o.dz.p. noszą nazwę wskaźników ekonomicznych lub mierników pracy. Informacje zawarte w m.o.dz.p. mogą dotyczyć aktualnych i przyszłych zadań lub stanów i zdarzeń gospodarczych, które miały miejsce w przeszłości. Wielka rola m.o.dz.p. w zarządzaniu i planowaniu wynika z tego, że: l. informują one kierownictwo przedsiębiorstwa i jednostki wyższego szczebla o pracy przedsiębiorstwa; 2. są podstawą różnorodnych aktów wyboru podejmowanych na różnych szczeblach zarządzania; 3. brane są pod uwagę przy ustalaniu wysokości funduszów należnych przedsiębiorstwu oraz przy obliczaniu korzyści zatrudnionego personelu. M.o.dz.p. spełniają aktywną rolę w gospodarce przedsiębiorstwa. Ma to miejsce, gdy pracownicy przedsiębiorstwa wybierają takie drogi i metody działania, które pozwalają osiągnąć najkorzystniejszy układ mierników oceny, i gdy za pomocą tych mierników weryfikują swoje działanie. Tego typu motywacja powstaje zwykle na skutek zastosowania m.o.dz.p. w mechanizmie regulującym dopływ zasobów i funduszów wynagrodzeń. Są to funkcje charakterystyczne dla mierników przewodnich. M.o.dz.p. nie powiązane z aktualnym systemem wynagrodzeń i sankcji mają z natury rzeczy charakter drugorzędny i pełnią głównie funkcje informacyjne. W zależności od sposobów liczenia (konstrukcji mierników) m.o.dz.p. reagują na szerszy lub węższy zakres działalności przedsiębiorstwa i zawierają odmienny zasób informacji. Z tego punktu widzenia można wyróżnić mierniki syntetyczne i wyspecjalizowane (szczegółowe). Pierwsze charakteryzują wiele dziedzin (lub całokształt) działalności przedsiębiorstwa; mierniki wyspecjalizowane dotyczą ściśle określonych i stosunkowo wąskich grup zjawisk gospodarczych. Sposób reagowania mierników na zmiany zachodzące w zasięgu ich kontroli zależy także od zasad liczenia zdarzeń gospodarczych (tj. właściwości systemu ewidencji) i stosowanych cen. Wynika więc z tego, iż na pracę przedsiębiorstwa można wpływać, uzależniając od wielkości mierników dopływ potrzebnych funduszów, oraz przez zasady budowy mierników, sposoby liczenia zdarzeń gospodarczych i ceny. Klasyfikując m.o.dz.p. w zależności od rodzaju zjawisk, które reprezentują, można wyodrębnić następujące grupy mierników: 1. wykonania zadań produkcyjnych; 2. gospodarności przedsiębiorstwa; 3. obrazujące stan ekonomiczny przedsiębiorstwa, wielkość jego zasobów i rezerwy w czynnikach wytwórczych. Syntetycznym miernikiem zadań produkcyjnych jest wielkość wykonanych wyrobów i zrealizowanych usług ujęta w odpowiednim wskaźniku: w produkcji towarowej, globalnej, zrealizowanej (sprzedanej), dodanej, w normatywnych kosztach przerobu (wartość konfekcjonowania) itd. Cechy wyrobów i usług oraz ich dostosowanie do potrzeb społecznych reprezentują różnorodne mierniki wyspecjalizowane (szczegółowe): wskaźniki oceny struktury asortymentowej, jakości i nowoczesności oraz terminowości dostaw. Gospodarność działania wyrażają mierniki o wąskim i szerokim zasięgu. Szczegółowe mierniki charakteryzują sprawność określonych procesów gospodarczych (rytmiczność wytwarzania, długość cykli produkcyjnych, wykorzystanie zdolności produkcyjnej, pracochłonność wyrobów itp.) i efektywność wykorzystania poszczególnych zasobów przedsiębiorstwa (wydajność pracy, produkcja przypadająca na 1 zł środków trwałych i obrotowych przedsiębiorstwa itp.). Ponieważ każdy z tych mierników kontroluje niewielki tylko obszar zjawisk ze względu na możliwość występowania sprzeczności między określonymi miernikami (korzystne kształtowanie się jednych wskaźników może wynikać z małoefektywnego gospodarowania zasobami kontrolowanymi przez inne wskaźniki), przy ocenie przedsiębiorstwa zwykle stosuje się kilka (lub kilkanaście) wskaźników szczegółowych. Szerokie pole działalności przedsiębiorstwa reprezentuje zysk oraz różnorodne współczynniki oparte na zysku. Podstawą oceny przedsiębiorstwa może tu być kwota akumulacji (nadwyżka dochodów nie korygowanych nad kosztami własnymi) lub kwota zysku (nadwyżka dochodów nad kosztami własnymi skorygowana o podatek obrotowy i od operacji nietowarowych), przy czym bierze się pod uwagę odchylenie tej kwoty od wielkości przyjętej za wzorzec lub wielkość stosunkową (akumulacji, zysku). W zależności od przyjętej konstrukcji współczynniki mogą charakteryzować rentowność: obrotu (produkcji), środków gospodarczych i funduszów, przerobu, pracy itp. Do najczęściej stosowanych należą współczynniki stopy zysku, rentowności i wynikowy poziom kosztów własnych. Zysk i współczynniki oparte na zysku kontrolują tak ważne dziedziny, jak koszty własne produkcji, wielkość sprzedaży i uzyskiwane dzięki niej dochody. Reagują one także na zmiany w jakości produkcji (np. przez zmianę cen sprzedaży, kary, koszty reklamacji), złą organizację procesów produkcyjnych i inwestycyjno-remontowych (przez opłaty za długotrwałe przestoje, kary umowne, odsetki bankowe itp.), niewłaściwą gospodarkę zapasami produkcyjnymi (np. odsetki bankowe), niedotrzymywanie zobowiązań wobec dostawców i odbiorców oraz na przypadki losowe. Z tych względów w przemyśle polskim osiągnięcie lub przekroczenie wielkości uznanych za wzorcowe związane jest z tworzeniem określonych funduszów (premii, funduszu zakładowego, zysku do podziału między członków spółdzielni:fundusze przedsiębiorstw). Przy ustalaniu tych korzyści niezbędne jest jednak dokładne określenie zysku niezależnego i nieprawidłowego, gdyż poprawa wskaźników syntetycznych może też być osiągnięta w wyniku niewłaściwej działalności lub zmian niezależnych od przedsiębiorstwa. W związku z tym, oprócz miernika (czy mierników) o charakterze syntetycznym, wyznacza się zwykle przedsiębiorstwu także odpowiednie mierniki szczegółowe. Mierniki szczegółowe powinny być zharmonizowane z syntetycznymi, gdyż mają wzmacniać i prawidłowe działanie syntetycznych m.o.dz.p. i zapobiegać takiej ich poprawie, która powoduje straty społeczne. Syntetycznym m.o.dz.p. są także koszty poniesione na porównywalne (szersze lub węższe) cele gospodarcze. Koszty kształtują się pod wpływem zmian w wielkości nakładów ujętych w formie naturalnej oraz cen zużytych środków produkcji i kosztów pracy. W ten sposób mierniki kosztów kontrolują wiele zdarzeń gospodarczych. Podstawą oceny działalności przedsiębiorstwa są odchylenia kosztów porównywalnych zadań gospodarczych, przy czym bierze się pod uwagę albo absolutną kwotę odchyleń, albo wielkość stosunkową kwoty odchyleń z kosztami jednostkowymi (lub całkowitymi). Zgodnie jednak z aktualną praktyką gospodarczą liczne zjawiska gospodarcze znajdują się poza kontrolą wskaźników kosztów. Dotyczy to szczególnie tych zjawisk, które powstają w okresie dynamicznych zmian w produkcji (opracowywanie i opanowywanie nowych wyrobów, zmiany w jakości produkcji), niektórych nakładów ogólnospołecznych (konsekwencją tego są spłacane kredyty i pobierane od nich odsetki) oraz różnego rodzaju strat (nakłady zbędne, nieprodukcyjne, straty społeczne związane z odkładaniem czynności koniecznych itp.). Stan ekonomiczny przedsiębiorstwa i wykorzystanie jego zasobów kontrolują różnorodne mierniki szczegółowe. Najważniejsze z nich to mierniki wielkości, struktury i wykorzystania poszczególnych czynników wytwórczych przedsiębiorstwa (zasobów środków trwałych, zatrudnienia, materiałów) i jego zdolności produkcyjnej oraz mierniki sytuacji finansowej przedsiębiorstwa (finansowania środków, zdolności płatniczej). Są one brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji dotyczących wielkości i struktury inwestycji, wielkości zatrudnienia itp., niektóre z nich traktowane są także jako warunek tworzenia funduszu premiowego lub wypłaty premii. W Polsce m.o.dz.p. pełnią ważną rolę w systemie zarządzania gospodarką narodową. Biorąc pod uwagę odpowiednie potrzeby gospodarcze centralnie określa się mierniki przewodnie, ustala zasady przeliczania zdarzeń na wartości mierników, wyznacza metody oceny mierników (wybór wzorców oceny), a także sposoby powiązania mierników z mechanizmem tworzenia funduszów przedsiębiorstwa. W związku z tym nieodzowne jest stałe badanie skutków stosowanych mierników i usuwanie nieprawidłowości w ich działaniu.
